para sa librong Selebra
Buhay an taramon na Bikol. Lambang Bikolano mapatotoo kaini. Sa harampangan kan mga magturugang, sa kararawan kan mga kaakian, sa mahimbong na iribahan kan mga mag-agom buda mga nagkakaminootan, sa iristorya kan mga lolo/lola buda mga makuapo ninda, sa tiripon kan mga lalaki man o babayi, bakla o tomboy, gurang o aki, sa mga harong, mga tinampo, uma, bukid, sapa, dagat, sa mga oficina, mga iskwelahan, magsaen man sa ronang Bikol o duman sa mga harayong lugar kun saen may mga Bikolanong balon sa paglakaw an mahamis na sadiring taramon. Sa pangadie man, sa pagkaminootan, pag-ogma, magin sa pag-iriwal, pagtarapukan ki malanit na mga pagtaram, pag-agrangay sa kasakitan, pagmundo, pagraway—gabos na pitik, gios, giay-giay, tabyon, ulakbo na minapamate na ini naghahangos, may bagsik, marigon, siring na kita man buhay, nagtatalubo, naggugurang hale sa kasuanuyan pasiring sa dai masagkudan na aabotan. Buhay, nagtatalubo, alagad garu lapwas sa panahon o dai nadudu’tan kan panahon buda historya, ta ini nagdadanay.
Ini an makusog na pagmateng matubo sa halanuhan, magigin magabat na pagkasabot sa daghan, maribabaw sa talinga, maburak sa ngimot kan siisay man na mabasa kan mga rawit-dawit ni Raffi Banzuela sa katiripunan na ini. Sarong matibay na patotoo kan titulong Selebra―pag-ogma, pagpiyesta, pagranga, pagrokyaw! Ta ki Raffi igwang nahahaman na bagong pandok, bagong tanog, kan pagsurat sa Bikol. Daing kaarog an gamit kan Albay-Bikol, nagraragisnis, garu masulog na salog an tabyon kan mga taramon, nagdudukot sa kublit an hapihap, nagsisiwik sa tikab, pigpipiltik an sintido kan nagkakadangog o nakakabasa.
Naoogma ako ta si Raffi nagsurat na sa Bikol pakatapos kaidtong enot na Pagsurat Bikolnon kan taon dos mil, saro sa mga enot na pinunan kan Sentrong Pangkultura buda Arte kan Unibersidad kan Aquinas. Sigurado akong haloy nang igwang laad nin pagmawot si Raffi para sa pagsurat sa Bikol, alagad an tanda ko garu pesemistiko siyang maray kaidto. Pano mananggad magsurat sa Bikol kun dai ngani nagkakasarabutan manungod sa spelling o grammar kan taramon, buda padagos na pighahapot kun anong Bikol an gagamiton sa pagsurat? (Dai ko pigsasabing bako importante ini kundi na dai kita magpapugol sa mga arog kaining kadaehan. Tibaad ngani dai man kaipuhan masimbag ngunyan an mga siring na hapot.) An mga naenot na mga nagtulod kan pag-Bikol nagderebateng biyo manungod kan mga bagay na ini, abot sa matambonan na sana an mga argumento sa pag-agi kan panahon, lalo na ta an gobyerno buda mga eskuwelahan dai man ki pagmangno kaini, ta an pagtubod kaipuhan makaukod ki Ingles o Filipino, ta an Bikol vernacular sana, bakong angay sa mga seryosong hororon o sa pagsurat. Kun igwa man ki nagtaong halaga, panahon, buda rekurso, mga dayo pa katabang an nagkakapira sanang Bikolano. Kan magtipon an mga parasurat na Bikolano kan taon mil dos, nagkaraba an laad kan pagmawot, ta kan magpoon magsurat sa Bikol si Raffi, dai na niya tinonongan. Gari bagyong ogis sa saiyang istorya sa Albay Viejo (2010).
Bako saro sana an Bikol. Dakul ini. Diit an mga isinurat na sa man-iba-ibang Bikol: Albayano, Tabaqueño, Miraya, Sorsoganon, Gubatnon, Masbateño, Catandungan, Rinconada-Iriga, Baaoeño, Oasnon, buda kadakul pang manlaenlaen na Bikol, alagad yaon digdi sa kadakulan an yaman kan lengguwahe. Pwedeng sabihon na kadaklan kaini oral mananggad, dai pigsusurat. Habo ko nang magparakalkal pa kan nakaagi o magsusog sa dai aram na kapinunan buda magtaram na kan suanoy na panahon igwa kitang sadiring baybayin o alibata buda an satong mga apoon nagsusurat sa gapo, sa dahon o sa mga ubak nin kahoy. Aram ta na ini. An taramon an mismong testamento. An kaipuhan mahiling iyo an ngunyan, o an satong nagimatan—na dai nang mga nakasurat sa mga tataramon na ini o kun igwa man dai ta aram kun haraen iyan. Kadaklan kan mga nakasurat yaon sa taramon kan sentro, kan simbahan, kan banwa. Kaya igwang “Standard Bikol” ta igwang mga sinurat sa taramon na ini na iyong ginamit kan mga prayleng Kastila sa pagsakop ninda sa Kabikolan sa paagi kan pagpalakop kan pagtubod na Katoliko: mga nobena, mga pangadie na pig-imprenta buda pigtatakan nin imprimatur kan mga dayong nagin Obispo sa Caceres. An mga secular na pagsurat nagdakul man, gamit an Bikol na Bikol kan simbahan. Alagad iyan an mga nakasurat. Sa pagtaram nagdanay an iba-ibang Bikol, dai nagadan. Ngunyan, sa paghingoha kan mga igwang pagmakulog sa taramon buda pagsurat Bikolnon, nagkaigwang bagong lawas an mga taramon, bako na sana pigtataram, pigsusurat na man o pigsusurat na giraray.
An pagsurat Bikolnon pwedeng sabihon na produkto kan mga inagihan tang historya bilang banwa o mga banwa sa ronang ini kan Pilipinas. Halimbawa an pagsurat ki rawit-dawit sa paliwanag ni Raffi digdi sa libro (“Ining Pagrawit-dawit”): dakul nang pighalean, damot na an pigkukuwaan na tradisyon o mga paagi buda agi-agi nin pagsurat. Dai na maghapot kun ñgata may sonnet, villanelle, blank verse, couplet buda dakul pang klase ki pagrawit-dawit na ginamit si Raffi sa koleksyon na ini. Dai na magngalas kun ñgata nasasambit an mga pangaran nara Shakespeare, Coleridge, Keats, Yeats, Plato, Aristotle buda iba pang personalidad sa literatura kan ibang nasyon. Anas na sinda kaiba, kasalak sa nagimatan tang katiripunan nin pagsurat nin pig-aapod na literature, nin verso o prosa, nin rawitdawit o fiction o drama. Burubaliktadon ta man, paturutumbahon pa, kita mga aki kan satong inagihan na istorya buda historya, an pagsaralak nin mga tradisyon, mga lente nin paghiling sa agi-agi kan panahon, mga inisip, ginibo, pighona na nabasa o naadalan ta, mga “structures of feeling” katakod kan buhay man o kagadanan, kamunduan, agrangay, o kaogmahan. Dai kaini napapara an padagos na gibo o proseso nin pagigin Bikolano, an danay na taramon an nagbabago, nagtatalubo, alagad dai nagagadan sa dila buda imahinasyon kan mga tawo. Totoong igwang mga madudugong inagihan an istoryang ini, alagad bako an kolonisasyon kan imahinasyon. Igwang paagi an mga tawo, lalo na an mga daing sukat, kun pano makatalingkas sa arog kaining katibaadan. Igwang mamundong mga katapusan/katahawan kan istorya, alagad sarong makusog na patotoo kan katalingkasan an danay na taramon, magsaen man sa ronang Bikol. An maraot sana, na padagos an pagpapasagilid kan pagsurat Bikolnon, na warang espasyo para sa pag-adal Bikolnon sa dakul na mga universidad, na kaipuhan pang ipirit an pagtukdo nin Bikol o manongod sa Bikol sa mga iskwelahan.
Mabasa man lugod nin dakul na Bikolano an gibong ini ni Raffi nganing matikbahan an saindang boot buda maengganyo na magselebra kan padagos na pagigin (becoming) Bikolnon buda pagsurat sa Bikol. Sa ibang aldaw, tibaad magkaigwang rekurso para sa pagsurat sa ibang lengguwaheng kan mga rawit-dawit digdi sa koleksyon buda pag-imprenta kan libro nganing makalakop man sa bakong mga Bikolano an mga gibong ini na totoong lapwas sa saindang panahon buda lugar, sa arin man na panahon o espasyo, igwang kabatiran na dara, igwang katotoohan na minatadom sa pagmate, lapwas sa lawas, minapukaw sa lagalag na kalag.
Mabuhay ka Raffi, buda an saimong pagsurat!
Jazmin Badong Llana, Ph.D.
9 Nobyembre 2010
[SELEBRA (Antolohiya ki mga rawit-dawit na nadamot sa laog ki duwang dekada), Raffi Banzuela, Legazpi City, Elton Press, 2011)]
No comments:
Post a Comment