Saturday, July 27, 2013

"BRIEF HISTORY OF CAMALIG"

Following is a faithful reprint of a work by the late Mr. Alipio Alfonso, "Brief History of Camalig," from a file copy of Mr. Jose O. Marfil another copy of which was preserved by Mr. Domingo Valenciano. The latter gave his preserved copy to me, July 27, 2013). I have no idea when Mr. Alipio wrote this account.

BRIEF HISTORY OF CAMALIG
By Alipio Alfonso

Camalig is an inland town of the province of Albay, and situated along the base of Mayon Volcano.It is the nearest town among the base-Town of the province to the volcano. Peopled by more less 45,000 inhabitant, (sic) per 1975 census Camalig stands among the most peaceful town of the province with abaca, copra and rice as its mainstays.

According to existing records, the town of Camalig was established between the years 1569 and 1570 by Spanish explorers under the leadership of Luis Enriquez de Guzman, a Spanish military officer who explored the islands of Masbate, Ticao, Burias and par- (sic) of Albay. Camalig was formerely (sic) a part of Camarines including Guinobatan, Maoraro, Oas, Polangui, Libon, Donsol and Quipia (Jovellar). In the year 1846 due to partial segregation of the islands of Masbate and Ticao, which in October of the same year were created into comt (sic) mandancia-politico-militar, at the same time Albay ceded to Camarines Sur Lagonoy, Caramoan and Sangay in the Caramoan peninsula in exchange of (sic) Camalig, Guinobatan, Ligao, Oas, Polangui, Donsol and Quipia (Jovellar).

There are two theories how the town of Camalig gots its name, according to a Spanish historial P. Huertas (sic). The first theory contends that when the Spanish explorers came to this place, they found a group of native huts "camarin" or "camalig" in Bicol which stands (sic) both as lodging and storage in time of planting and harvesting and similar to what is called in Spanish "camarin". The second theory maintains that when the Spanish explorers came to the present site of Camalig, They (sic) constructed a big "camarin" or "camalig" from which the town got its name. Differing only in the sequence of circumstances, these two theories can be reconciled on the fact that they have a common point of origin or derivation "camarin" or "camalig".

After the eruption of 1814 when the whole town of Camalig and the neighboring towns of Cagsawa, Budiao and part of Albay and Guinobatan were totally buried beneath the sand, stones and lava from Mayon Volcano, the town site was transferred to sitio Tondol where it stayed fir a few years. Due to the proximity to Mayon Volcano and it being within the path of the flood of stones and lava that emanate from the crater of the volcano, the authorities decided to move the town to a safer place. The town including the Parroquial (sic) church was again moved to sitio Quelaponte where it stayed for two years. For the reason of convenience, after staying for two years in sitio Quelaponte, another transfer was effected. For the third time the seat of the town was transferred to sitio Baligang.

In 1837 a great fire swept more than half of the poblacion, and at the same time a drought occured. With the major portion of the town charred to ashes and further aggravated by the difficulty of water supply, the authorities, notwithstanding the threat of Mayon Volcano, for the last time decided to return the town to its former site where the town of Camalig now stand.

Camalig as a peaceful town is not without a story to tell of the last war. She has been a silent witness to the Japanese atrocities and vandalism in this locality. In her verdant mountains which was once the peaceful abode of her peace-loving people, the Japanese invaders unwelcomed (sic) infiltrated, dumped their munitions, established their garrisons and perched their guns. What was once nature's trysts (sic) for those who seek (sic) refuge in solitude suddenly became a place of horror; for in its gruesome silence death yawns everywhere. Bloodthirsty and godless people had taken the peace-loving and god-fearing Camaliguenos. Its "Kitwinan" mountains which is only a stone throw away from the poblacion that casts its shadow into the heart of the town at sunrise has a value to tell about the last war. (sic) It was here where the fate of the Japanese Imperial Forces was decide and their doon (sic) sealed. "Kitwinan" hills (sic) is now a historic spot for  the town of Camalig.

Physically speaking, Camalig today is no loger the Camalig of yesterday, for ruins and earmarks of desolation is her distinguishing feature. But spiritually speaking Camalig of today bears no striking dissimilarity with that of yesterday, for her people are as peaceful and hospitable as before, if not more, as the mysterious result of the tampering and seasoning of war.

N.B.
I've been told about this account by the late Mr. Alipio Alfonso. Now I have it. So much mabalos to Mr. Domingo Valenciano. I am looking for another story reportedly written by local historian Rafael Grageda.

Tuesday, July 23, 2013

ROMANSA BICOL (LITERATURANG BIKOLNON NA DAI ARAM KAN KADAKLAN)



ROMANSA BIKOL*
Fray Bernardino Melendreras, OFM (1815-1867)

*Tradusyon kan isina-rawit-dawit ni Fray Bernardino Melendreras gikan sa awit ki sarong dai napangaranan na Indiong napagmasidan an pagtuga kan Bulkan Mayon kan Febrero 1, 1814. Ini sarong parte kan literaturang Bikolnon na dai aram kan kadaklan. 

An mga detalyes manungod sa paguson kan Mayon kan 1814 na anion sa istoryang ini dai makukua sa ibang mga babasahon o sa mga isinururat na unong man sa uson na ito.



Tuguti ako nindo gabos,
mga gurang buda mga aki,
itao danay na paghimatí,
sa pangyayaring makangalas
sakuyang naaraman, naheling,
duman sa bulkan Mayon
kan an mga gapo nagtururon
buda su kalayo nag-uran.

Kan sarong ribo walong gatos 
sampulu may apat, taon
na mamundu an giromdom
nangyari ining isasaysay
makangirhat, makagirabo
an susto nag-uson
makatakot daing kaarog
saindo ipapadangog.

Daing kaarog an dusu
sa pagromdom kan uminagi
nag-alintutu an kalayo,
nag-uson an gapo buda abo,
baybay buda nagbabagang dugi
ini an bolod, na kan panahon
mahiwas, makahoyon
may tawong dakulon.

Sarong Martes na aga,
mamundu na aldaw sa Albay
vispera kan kafiestahan
marokyaw an ka-kristiyanohan
mataong ranga sa Candelaria
nasola ako kan parakpatak
pinamongog kan dalugdug
sa pandangog makulug
dangan napaghorop-horop
may maraot na maabot.

A las seis y media
atab na pagka-aga
kan aldaw na ito
naheling ko sa poro
kan bulkan mahibogon na aso
garing may mga bitoon
makangirhat paghelingon,
nagdolot ki grabeng susto.

Nagsilyab an mga kolor,
nagkurit an mga puti,
sa manlaen-laen na lado
sobrang liwanag, sirilag;
dayaday duminakulaon
naiba su kamugtakan
dangan interong nabágo
makasolang liwanag.

Su mga tawo, sa mga banwaan,
gayod haros na su kagab’san
napatarángad, nagtatararam
ini “kometa dara kamunduan,”
dangan, silamsik nagruluwas
sa mga payag buda harong
su mga aki, su mga gurang,
bàti an magabat na kahandalan.

Sinda nag-ulakit sa baybayon
sa pagngalas nagka-uruyon;
dangan nagkaburunyog
mga magurang, magturugang,
mag-inaragom-agom
sagkod su mga dayo
durungan pighororonan
an naheheling na kangalasan.

Lambang saro ipinaghiras
mga dai sabot, kahandalan,
nanggad ngonyan pa sana ining
makangalas na liwanag
nagluwas sa ngimot
kan bulkan sa Albay;
sa kagab’san, su mga istorya
daing paliwanag na inabotan.

Dangan sakuyang naheling
nagputok su panganoron
orog pang luminiwanagon
orog pang duminakulaon;
dangan sakuyang naheling
an makasolang silyab
patos ki maitom na anino,
signos ki maabot na maraoton.

Sakuya pang napagmas’dan
su nagbuskad na panganoron
garing may mga tampok 
alahas na makantidadon;
an nakapalibot na kinang
minapatos sa hona kayamanan
orog minasilyab sa aniag
kan man-iba-ibang kolor.

An maitom na panganoron
sa palibot nakatambon
garo dakulaon na sobo
kan okol sa kadagatan,
an hablon dawani kun 
mabiwod sa likod 
kan maitom na panganoron
dai na masilag an gayon.

Sa palibot na kabobol’dan
nagkatiripon an panganoron,
may darang uran-uran
hatod an diit na kaayahayan
kan an makangalas na liwanag
biglang duminakulaon
orog an namatí na kahandalan
kan nasustuhan nang banwaan.

Dangan uminalintutu
sa kapanginoronan
dangan nadangog
putok na makabungog 
garing mga bombang
daing kaarog sa kusug
an daga nagkubog-kubog
an mga bolod nayugyug.

Sa mahibog na panganoron 
nagdalum an kaitaasan
may nagbaldang silyab
sa tahaw kan liwanag
kasunod putok na makabungog
dangan kuminurit an kalayo,
daing kaarog an dagaang
nagliwanag an kalangitan.

Halangkawon su alintutu
makaskason su pag-itaas
makaskason man su pag-ibaba
sa subsuban uminugpa
masológon su darusdus
dara an daing kaarog na danyos
sa mga makaherak na iagihan
daing sagkod an kamunduan.

Makangirhat na uson!
makatakot paghel’ngon!
nakakasusto an silyab
sa nagkakalayong panganoron
dangan nagdayuyu an banwaan
daing kaarog an kamunduan
sa daing kaarog na kara’tan
na dara sa kapalibotan.

Poon a las siete kan aga
may makatakot na ragubnub
naggigikan sa posod ni Mayon
suminunod putok na surunod
mga makusugun, haraloyon,
biyong nakakapamungog,
sagkod su mga pinakamaisog
dai napogolan nagkobog-kobog.

Padagos su pagkusug
may dalugdug buda ragubnub
sa posod kan Mayon
an isog kan bulkan
itinago sa diklom
gabos pinatos
sa abo an kapalibotan
nag-uran an alpog.

A las ocho kan aga
orog pang nagdiklom
dai na namaanan sundo an daga
sa Albay; buda, kahandalan 
namatí kan banwaan,
su mga gurang dangan mga aki
dai nang maheling
mga tinampo o dalan.

A las nueve kan aga
nangitom an kaitaasan
nagdiklom an kalangitan
sundo mga kasàlogan
sa bilog na kabikolan
inarabot nalindongan;
pati an mahiwas na subsuban,
abot sa pasipikong kadagatan. 

Enot nakadagka tanawon
an madâlum na panganoron
may mga nagmamaris-maris
kolor na mga maliwanagon
ugaring naghibog an dâlum
nagdara ki hadit na dakulaon, 
ta ngonyan garing kurtinang
baang hibog, baang itom.

Luway naglakop
an mahibog na dâlum
pinatos an palibot;
kasabay an parakpatak
surunod-sunod,
biyong napara
an kuta ayahay
na ayup kan amihan.

Baang kahandalan
an dara kan nawarang amihan
pondo baga sa itok an kinaban;
daing mapadumanan
naisip an kataposan;
naglakop an takot
ta su kakahoyan
ngani naluyos, naalang.

Siisay saindong 
daing takot, maisog, 
an dai matanyog
kan mga naheheling 
na pagtangis sa palibot
an mga bayong ngani
nawara’n ki awit,
an oni naging hibî.

An bakang maisog,
su karabaw na matadong,
su mga ayam na mabinatok
dai mapamugtak gabos
sa laog kan mga banwa
garing nagbabayabay
an maringis na kapadusahan
sa daing sukol na kapanganaan.

Kun igwa man maski
sadit na katiriponan
na iabot kan dâlum
an mga tawo nakakamatí
nakapanloyang pagmàte; 
an makangirhat na panganoron
may kahandalan na bitbit.

An lindong kan panganoron
sa sadit na pagtiripon
may kasabay na uran
ki dugi dangan baybay
ki darakulang mga gapo
minapakalayo sa iugpaan
dangan, kasunod an abo
daing tonông an ugpa.

Makangirhat an ugpa sa daga
kan daing tonông na pag-uran
baang kahandalan an namàtean
biyong nagdaging an dayuyu
umagid gayod sa kamugtakan
daing pagkaiba sa pigsasabing
mangyayari digdi sa kinaban
sa aldaw kan kataposan.

Mga gapo, naghuhulog
hale sa kaitaasan,
nagkakarabang mina-ugpa,
lakop an nasusulu,
dangan an mga pagputok
dangan an mga ribok;
ay! an ribok nakapamungog
pâno pa madangog an dayuyu?

An banwa nakurag,
nasustuhan buda nabukag,
binàti kan namamanwaan
an labi-labing kadipisilan 
su mga hapoon,
an lawas nasagom sa dusu
tinios an  labing tangis
an kolog na daing kaarog.

A las diez na kan aga
an parakpatak daing pahingalo,
nagsusupay an uson na baybay
nagkakalayo, nakakadalso, 
an mga namamanwaan
daing kaarog an kamunduan
sagkod su mga maisog na lalaki
namungnan daing nakahiro.

A las onse kan aga,
an gabos natûlan
nagkamurungnan,
an gabos nalingawan
su mga babaying agom
su mga lalaking agom
su mga may edad na
su mga kaakian.

A las dose kan odto, su Mayon
puminutok; dangan nagkalayo
an madiklom na palibot
nagsirilyab; suminunod,
an makusugun na linog
nayugyug an mga bolod,
dangan nag-alintutu
mahibogon, maitomon na aso.

A la una, su ribok
dangan makabongog na putok
su dalugdug dangan parakpatak,
su dayuyu kan mga tawo,
su mga arual na makagirabo
kan mga karabaw, usa
su mga ayam na nabubua
arog na gayod kaini an impierno.

Su mga linog buda kikilat,
asupreng an sungaw binino,  
an makatakot na parakpatak,
mga signos na paligsok
pigbàti kan tawo an kahandalan
daing kaarog na kasustuhan,
banwa pipangroloya 
sa sarabay na pig-aagihan.

Dangan puminusngak an poro
kan nakakakurab na bolod
an daga nagyugyug 
su putok baa na an kusug,
sabay an makasolang silyab,
biyong nagkaararap
sindang mga nakaheling
sa langit nakatangad.

An parakpatak orog nagsilyab
nagpuputok nakakabungog,
an kalayo dangan an lava
naka-orma ki mga bolosan
dangan buminuka  an poro
sa nagbabagang mga uson
kan makagirabong bulkan
maringis buda makusugun.

Dangan sakuyang naheling,
nag-urula sa ngabil
kalayong nagtutururon
nag-urugpa sa daga
kan banwang mamunduun,
baang kaskas bomolos an uson
umagid sa metal na tunaw 
ibinubu sa ibabaw kan salming.

Sa pagputok kan bulkan
sabay an baang alingahot,
sa bilog na lawas puminoropot
ay, mamunduun na giromdom!
igwa ki linog na makusugun,
haloyonon, makusugunun,
su langit buda daga
garing biyo nagkahirira.

Nagyugu-yugu an palibot
nagkarululâ an kadaklan;
kan oras nanggad na ito
nayugyug sa kikamugtakan
su mga kabobol’dan,
nag-alsa an tubig sa kadagatan
nag’langkaw nagsurupaw
gayod ini na an kataposan.

Maski saen nakasampot
an makagirabong nangyayari,
su nagtuturon na kalayo
minaugpa kun saen na banwa;
daing pagkaiba sa mga arpias
mga mampak, mga makanos
signos kan kagadanon gabos.

Su mga tawo nawara’n
pigbinod sagkod pagkaaram,
dara kan labing dusu
kan pasakit na pig-aagihan, 
maringis buda makuri;
gabos nakanamit,
labing mundu buda pait.

A las dos kan maagahon,
sa oras na iyan,
kan dimalas na panahon,
an makuring bulkan
garing mapahingalo
mapondo sa pag-uson;
alagad an itom na panganoron
sa paglakop daing tonóng.

Dangan, napara an ribok
arog kun may hutad na gadan;
an palibot daing hiro,
an gabos daing ribok,
dangan nataod-taod
nagliwang an kalangitan
naghatod ki bangraw
su mga tawo nahingaloan.

Enot su mga bayong
daginot nag-oroni;
dangan, maogmang 
nagbaratok su mga ayam;
su mga baka buda karabaw
biyo man nag-aratungal
dangan su mga namamanwaan
nagruluwas sa pigtataraguan.

Labing tangis an namàtean
kan an palibot napagmasidan
grabeng ratak sa inagihan:
su kaawagan tambon
ki nagbabagang baybay;
su mga hayop buda tanom
nagkaturutung, su mga harong
su mga simbahan iyo man.

Naheling na dakul an gadan
na mga namamanwaan,
garing sapa an pigbolosan
kan dugo sa lawas gikan;
makangirhat na helingon!
heling man an mga tûlang
kan saindang mga kaakian,
kan mga aki buda mga gurang.

Sa Albay, Budiao,
ribo an nagadan;
iyo man sa Guinobatan,
Camalig, iba pang banwaan
ining pangyayari,
sabi kan mga gurang,
bosong kan kalangitan
sa labing kapanganaan.

TABANG SA PAGSABOT

Tradusyon kan Kastilang bersyon ni Fray Bernardino Melendreras, OFM. Sakuyang natuparan an ipig-sa-Kastilang rawit-dawit na ini sa Bikol Maharlika ni Jose Calleja Reyes (JMC Press, Inc., 1992: 211-235). An rawit-dawit na isinurat ni Fray Bernardino Melendreras gikan sa awit ki sarong dai napagngaranan na “Indio” na naheling su pagtuga kan Bulkan Mayon kan 1814. An titulong ginamit ni Melendreras sa saiyang sa-Kastilang bersyon iyo an “Traduccion del Romance Bicol de la Erupcion del Mayong, Volcan de Albay, que un Indio, testigo ocular, compusó y cantó a las pueblos de su circumscripcion muchos años.” Si Fray Jose Castaño, OFM, sa saiyang “Breve Noticia Acerca de origin, religion, creencias y supersticiones de los antiguos Indios del Bicol,” nagsurat na naheling buda nadangog niya an sarong butang para-rawit-dawit (bard) duman sa (ngonyan) Ciudad kan Ligao na ipig-awit an pagtuga kan Bulkan Mayon kan Febrero 1, 1814. Binansagan ni Fray Castaño an para rawit-dawit na “Homero de Ibalon.” Sayang ta daing iwinalat na kopya kan orihinal na awit si Fray Melendreras. 

An nagustuhan ko sa rawit-dawit na ini iyo an detalyes kan pagtuga kan bulkan kan 1814 (dai pa namundag si Fray Melendreras). Sige an iristoryahan kun anong kakurihan su dara kan pagtugang ito alagad kulang man ki mga detalyeng ipipaluwas. An Romansa Bikol minatao ki retrato buda dugang na kaaraman kun ano su nangyari.

An sakuyang tradusyon kan trabaho ni Fray Melendreras bako literal. Iningowa kong madakop su saiyang pagkasabot dangan pigsabot. Pigdamdam ko su inagihan kan suanoy na pararawit-dawit (“Homero de Ibalon”). Sagkod na posible, sinun’dan ko su pananaw niya. Dakulang orgolyong Bikolnon an “Romansa Bikol.

(Gikan sa sakuyang librong SELEBRA (Antolohiya ki mga rawit-dawit na nadamot sa laog ki duwang dekada), Legazpi City, Elton Press, 2011, 104)

MGA HEROENG ALBAYANONG NAWAR'AN KI ANINO (Pantolong parte)

3. AN ISOG KAN MGA TAGATIWI


GUERRA DE HALO


The war of men continues.

      -Gikan sa surat ni Juan Ronquillo
      kay Antonio de Morga, Enero 4, 1598
      The Philippine Islands Vol. 10, p. 68


Matia mga aki ining istorya 
nindang mga matua— 
     ibuka an mga talinga, 
        pahiwason an pagsabot, 
            an madadangog isaboót:


I
Sa panahon kan mga Kastila may uminagi, 
An kahustohan dai naisurat, kinugus kan pasiparâ; 
Inogom kan dâlum, isinuksuk sa pinakasuruk kan 
Piguulian nang giromdom. Sa bagsik kan paghugid
Natikwil an gilid, napalpag an alamag; may nahapros 
Na daplos, may nagsungaw na bangraw:
Nabuklit an mga dahon kan lingaw na panahon—
     Palan, an banwa kan Tiwi banwang daing gutom;
Bayai pa kun an saiyang ngaran ginudu sa tigbi
Masiram gulayon arog sa natong kan Ibalong;
Bayai pa kun gikan sa garing sardinas na tiqui
Sa mahiwas na dagat dai naguubas, dai nalilimas.
May ngirit an namamanwaan sa pagkaturog,
Tiwasay na masabat sa daliwawa, may kusug.


II
Mapinayabang pighahapros kan panganoron
An mga kabobol’dan; daing huntok an haranang atang 
Kan mga masalinggayang okol sa pamitisan:
Digdi an langit, an daga, an dagat nagkukurugosan.
Digdi an paros dai minatugot sa alingahot
Makaopot, pumatos sa hidyaw na nakapalibot: 
Nabuklit an mga dahon kan lingaw na panahon—
      Palan, an banwa kan Tiwi banwang maogma;
Bayai pa kun an higabo digdi may alisngaw
An saiyang init paromdom sa mga nakakalingaw;
Bayai pa kun minsan may ragubnub sa posod
Daing bari an pagtobod kay Gugurang na parasurog.
May olok an namamanwaan sa paglakaw-lakaw,
Sa gilid kan dalan su mga tibagros nakatânaw.


III
Masuripot an Gugurang—an saiyang mga ataman 
Hararom an pagkaaram sa mahiwas na kalaenan: 
Sa odto may dagaang, may lipot an kamatangaan. 
An birtud kan pagsabot sa kadaklan naipaabot.
Sindang itoon sa bolod, an sa baybayon may moog 
An pagkatarakod kan mga posod dai napapatod:
Nabuklit an mga dahon kan lingaw na panahon—
     Palan, an banwa kan Tiwi banwang maogayon;
Bayai pa kun an mga katungdan sa buhay nakakahon
Naman sa pasurunod-sùnod ogmang nagkakauruyon;
Bayai pa kun may parasugô, igwang surugoon
Basta daing nangduduhagi, daing nalilingawan.
May ngirit an lambang saro sa saindang pagkaurugos,
Naghahangos an banwa sa pûsog na pagkaburugkos.


IV
Dinila kan mga okol an sa bitis na mga gira, 
Tinîmakan ki mga sandalyas buda mga bota, 
Idinudû su mga takon: nagtugpa an mga Kastila.
Kinabig su bolod, an dagat ginuyod, inayup su paros
Kinugos kan lipot su nakatangod sa dagaang kan odto,
Luminayog an alingahot uminorok sa lambang moog:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
      Ay, an banwa kan Tiwi banwang natubli.
Nalibong kun saen masirong, nawâra’n ki guma,
Iginirilid su mga moog, su nasa bolod ibinaraba;
Nalula sa kinang kan sable, sa pusngak kan lantaka
Nawaltak an budyak, an minasbad naibarabad.
Natûlan an namamanwaan sa pait kan pangyari,
Dai masabotan kun saen ipamugtak su sadiri.


V
Nagbandilyo kan enot na mando: Ngani maging amigo 
Tolos magtao ki tributo; ngani trangkilo dai magreklamo!
Arog sa makuring parasalakat, sa tarom kan espada
Su mga tagong yaman, su mga bulawan kinurua:
An mga nakuwaan pinangakuan kan kamurawayan,
Sa daing napagâ ilinobong na garing ayam kan magadan:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
     Ay, an banwa kan Tiwi nangiwang-kiwang.
Nalibong kun napasaen an kasurog na Gugurang
Sa kamurawayan daing bulawan na kaipohan;
Nalibong sa hagad na bayad katukal kan amistad,
Naparâ su gayon sa boot sabihon kan pagkauruyon.
Nangurís an mga namamanwaan sa lanit kan lapnit,
Dai na sàbot kun ñgata digdi an agi pasiring sa langit.


VI
May kabo’tan na ika-duwa: Itugdok an monasteryo, 
An simbahan—tanganing dagosan kan Kagurangnan; 
Palan, duman isisirong su gabos nindang bisyo,
Su mga kabuahan, su daing tonóng na karakanan:
An boot mabunyagan, an boot makasal, an ilolobong
Magtao kan hagad na bayad ta dai papalaogon:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
     Ay, an banwa kan Tiwi anino sa diklom.
Nalibong kun saen nagkaiba an samba sa simba,
Si Gugurang maski sa makaragumoy nakukua;
Nalibong kun pâno an Kagurangnan nagadan kan tawo,
Ñgata kaipohan isabay sa kadimalasan na gibo ni Pilato?
Nangurís an mga namamanwaan ta daing masabotan,
Dai na aram kun ñgata an anito bako kagurangnan.


VII
Narumpag an tiwasay na pagkasararó, an ngirit napaknit,
Sa daghan nag-alimbukay an nagkakarabang tangis; 
Daog pang mga bato-balani sindang naghahading dayo,
Daing tanglay an bakay kan mga maringis na Moro:
Sa maogmang kap’tol na paraiso naglakop an higabo.
An pigdakulaan na minasbad ngonyan idaw na orgolyo:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
     Ay, an banwa kan Tiwi inungkang sa kale.
Nalibong kun ano an maginibo kan gugum na kamao,
Siisay an susurugon, arin an nanggad papaorogon;
Nalibong kun pâno an pagkanitawo pangibabawon,
Digdi sa daing antos na kadimalasan na goyod kan dayo.
Nangurís an mga namamanwaan ta daing magaod,
Dai na aram: mahalat sana sa moog o matukad sa bolod?


VIII
Totoo su mga Kastila nagtugdok ki mga balwarte,
Totoo igwa man ki mga lantaka, mga kanyon pa; 
Ugaring su mga Indyong daing ngipon an saná
Su kàya tarakaon, tarakmaon, sampilongon.
Sa balwarte daing soldados, su kanyon daing pulbura.
Sa gererong Indio iwinalat an saiyang mga kamao saná:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
     Ay, an banwa kan Tiwi iwinalat sa dalugdug.
Nalibong kun ano an maginibo sa mga piratang
Bulawan ninda an toyo, sinda gibohon na oripon;
Nalibong kun pâno hampangon an pusngak kan lantaka,
Kun ano an isasarag sa ringis kan bagong tais na kris.
Nangurís an mga namamanwaan habo maging esklabo,
Daing naginibo ta binawian ki sundang ginamit an hâlo.

IX
Sa salakat kan mga Moro daing makasagwi,
Su mga Kastila mga aninong sa diklom nakapaipli; 
Anong maginibohan kan mga Indiong giguluguluhan
Arog kaining binarawi an saindang mga sundang.
Sa lambang moog sa mga gilid may hâlong tindog
Sararo sa kamâwotan, hâlo an magiging kasurog:
An poro kan bolod kinugos kan panganoron—
     Hah! an banwa kan Tiwi may bagsik kan bolod.
Pogol an mga panggalpong, sa mga payo an ludog
Kalamias an sa tigbas panarag, tarom kontra kusug; 
Pogol kan pagkamoot, kukugoson an panganoron:
Ining hâlo ginibong hagyan pasakat sa mga bitoon.
Dusay kan mga namamanwaan an saindang kalbaryo,
Bayai pa, sindang mga oripon kasuarin nagkaorgolyo?


X
Sa naikurit na historya pasipará ining nangyari
Marhay ngani dai nalingaw si Francisco Mallari. 
“Guerra de halo,” bayabay kan mga taga-Tiwi;
Makuring kadimalasan, suriyaw kan kadaklan.
Oto, patagoy-tagoy an ama kan kadimalasan,
Oni, dayuyu an naput’lan ki takyag sa kampilan:
An banog naghadok sa daghan kan lawod—
     Hah! an banwa kan Tiwi may birtud kan lawod.
Kun ano an bòot kan onás iyo an misteryo kan taob;
An kusug kan okol dai nasusukol sa làba kan pangpang.
Sa diklom kan laog minatago an lipot kan tubig sa daod;
An kusug kan hâlo dai nakukua sa luhu kan lubang.
May dusû sa puso—bayai pa, nakua an pagkatawo;
An maugpang uran dai makaparâ kan ngirit sa anino.



TABANG SA PAGSABOT

An “Guerra de Halo” sarong liningawan na historikong pangyayari sa banwa kan Tiwi, Albay sa panahon kan mga Kastila buda daing tonóng na sakyada kan mga Moro. May mga istorya manungod sa giyerang ini sa mga librong Philippines: A History of the Bikol Region ni Jaime T. Malan-yaon (Naga City: AMS Press, 1992), Ibalon Under Storm and Siege, Essays on Bicol History 1565–1860 ni Francisco Mallari, S.J. (Xavier University, Cagayan de Oro City, 1990). An Viajes por Filipinas: De Manila á Albay ni Juan Alvarez Guerra (Madrid: Imprenta de Fortanet, 1887) igwa man ki mga detalye manungod sa banwa kan Tiwi. Marhay man kun mabasa an “Report of Conditions in the Philippines” ni Antonio de Morga (The Philippine Islands Vol. 10; 75) tanganing masabotan su kamugtakan sa panahon na ito.

(Gikan sa pigbibilog kong libro ki mga rawit-dawit, DIOS MAKINA)

MGA HEROENG ALBAYANONG NAWAR'AN KI ANINO (Panduwang parte)

2. COMMISARIO JUAN

BAKO KASÂLANAN AN MAMOOT SA 
SADIRING BANWA, COMISARIO JUAN

Señor, last night the Moros attacked our town, 
but we defeated them and killed many of them. 
Since we could not bring all their heads here, 
inside this sack are more than 400 Moro ears 
which we tied together with a long abaca string.”

                                -Sabi ni Comisario Juan
                                  kay Don Juan Alvarez Guerra,
                                  Alcalde Mayor kan Albay, 1887

Bako kasâlan an mamoot sa sadiring banwaan
An paros na pighahangos, an dagang pigtutungtungan 
An sàlog, kadagatan buhay na kaipohan pangatamanan
Buhay an idudusay kun ining pagkamoot boot ratakan;
    Pagkamoot an ina kan katotoohan, mga piglalaoman
Namumundag sa mapinadaba, maimbong niyang daghan,
    Mahuhutad an kamurawayan sa kinabanon na paliman-liman: 
Kawara’n an maha’mpang sa matalikod baang kamunduan.
Bako kasâlan an mamoot sa sadiring banwaan!

Kutâna mamundu an istorya kan apat na gatos na talinga,

Pânohon iyan, dai ginusto ni Juan, kaipohan manindogan siya
Tumalikod man maaalang, maloyos an namomo’tan na banwa,
Labi-labi na su mga pirata hanap na su kinaabotan ninda.
     Mirisi, habo magdaplos sa buhay daing paghingowa
Nagkaburuhay sa tangis sa higos sa tanglay kan iba,
     Pagkabuhay su pagrumpag ki mga toninong na banwa.
Ugaring, garing ipinalid kan amihan ining kay Juan na istorya,
Garing iring-ingan sana kun nagiristoryahan sindang mga Kastila.

Marhay ngani ta naunambitan kan alkalde mayor kan Albay

Taon un mil ocho cientos ochenta y siete kan siya magsaysay,
Sabi ni Don Juan Alvarez Guerra igwang sarong taga Kagraray
Sa giromdom niya may nagkapirang taon na an naglabay
     Igwang nagduman sa opisina kan alkalde mayor kan Albay 
Sarong nagngangaran na Juan, duguan, may sakong baklay
     Nakigkig si Don Juan Alvarez Guerra sa taramon na bublay:
Kasubanggi dakulang puwersa an nagsalakat sa Kagraray
Dinaog mi sinda, Señor Alkalde, dakulon an nagbuwis ki buhay;

Kutâ gusto mi digdi darahon saimo ipaheling su mga payo

Alagad dai mi magibo kaya oni na sana nakalaog sa sako
Sobrang apat na gatos mga talingang tinuruhog sa torsido.
Si Juan na taga Kagraray istoryang dai maski apelyedo
     Marhay ngani si Juan Alvarez Guerra na an nagpatotoo.
Bilang omaw sa naginibo, sa ogma ni Guerra, ginibong Comisario
     Si Juan ipigranga, ipigrokyaw inapod na ahente kan gobyerno
Tinawan ki pensyon, sinûlotan kan unipormeng Sarhento. 
Naging osipon si Juan, su mga talingang pungot sa torsido.

Duman sa Sorsogon lakop an istorya kan bayong na dakulaon

Sa panaklot daing tonông su mga tawo pigpaparakaon
Dai nang magkagirinibo magtago sa mampak kun apodon,
Daing makadakop, daing makagadan su mampak makatakoton.
     Sa Barcelona, sa Casiguran, sa Prieto Diaz nanginginaon;
Mapapak, Layog, Paghaluban, Makabari, sagkod na Tagdon
      Ngonyan kabarangayan kun saen an mampak nagtogdon. 
Purisaw su mga namamanwaan dai aram an poro buda poon
Daing maginibo kundi maghingowang an mamapk bugawon.

An kusug kan tuhod, su silamsik sa pag-isip kan mga lalaking

Nagpaheling ki isog daing naginibo sa mampak napapakiling
Sa pagbari kan mga garud, an mga minasbad abot sana sa pagring
Daing bagsik kontra sa mga tuka buda kukung dai naheheling.
     Magabaton su mampak dakulaon, mga sanga bako ngani raging
An kakahoyan kun titugdunan nagkakabarari saping
     Bibayaan nagkakawaragas sa kalapkalap dai na nagtaraning.
Dangan uminabot an sarong agta may darang pana nagpasiring,
Dinuman su kuwebang sirongân kan mampak kaya dai naheheling.

Sa mata pinana kan agta su mampak tuminagaya tigbak.

Namidbid su maninggo, matibay na agta na duminaog sa mampak
Siya si Comisario Juan; ogma su banwa nagluwas ki alak.
Ini kaya su Comisario sa istorya kan apat na gatos na talinga?
     Sa historya maging istorya kan satuyang banwa
Daing ibang Comisario Juan kundi itong nakahoron ni Guerra.
     Su mampak leyenda, su apat na gatos na talinga historya;
Si Comisario Juan, apelyedo ngani dai aram, istoryang nalingawan
Gayod dai makasalingoy kidit an liog kan mga namamanwaan.


TABANG SA PAGSABOT


Saro pa sa mga pigkatakutan na depensor kan banwaan sa panahon kan mga pananalakat kan mga piratang Moro iyo si Comisario Juan. An madunong, parasurat na naging Alkalde Mayor kan Albay, si Don Juan Alvarez Guerra an nakaunambit sa istorya ni Juan kan 1887. Daing itinaong apelyedo kay Juan. An Comisario titulong itinao ni Guerra kay Juan dahil sa saiyang nagkagirinibohan.

Isinurat ni Dr. Luis Camara Dery na sabi ni Guerra si Juan taga Isla Kag-raray (From Ibalon to Sorsogon, A Historical Survey of Sorsogon Province to 1905, Quezon City: New Day Publishers, 1991: 97). Sabi ni Guerra, sarong aldaw nag-aparesir sa saiyang opisina an sarong lalaki na ramog ki dugo, igwa siyang darang sarong sako. Nakigkig su Alkalde Mayor  sa lumbay na osip saiya kan lalaki na (tradusyon sa English): “Señor, last night the Moros attacked our town, but we defeated them and killed many of them. Since we could not bring all their heads here, inside this sack are more than 400 Moro ears which we tied together with a long abaca string.”


Ginibo ni Guerra na Comisario (government agent) si Juan, tinawan ki uniporme kan Sarhento, sinabayan man ki pensyon sundo na siya buhay. Digdi namundag an leyenda kan 400 na talinga kan mga Moro.


Igwa ki sarong istorya sa Sorsogon na sagkod kan 1950’s madagingon pa, ini an manungod sa sarong mampak—dakulaonon na bayong na pigparakaraon su mga tawo sa nagkapirang mga banwa. (Luis Camara Dery, From Ibalon to Sorsogon, A Historical Survey of Sorsogon Province to 1905, Quezon City: New Day Publishers, 1991: 251-252). Duman sa Barcelona, Sorsogon, may nagkapirang mga barangay na an pangaran gikan sa eksperensya ninda sa mampak. An Mapapak itinaong ngaran ta duman daa naheling su mampak. An Tagdon naman naging siring ta duman nagtugdun su mampak. An Layog naging ngaran kan lugar ta duman nag-agi su mampak, dangan an Paghaluban lugar na boot apitan kan mampak alagad napadulag siya kan mga tawo gamit an mga latigo dangan garud. Ta dai nakababa sa Paghaluban, nakaabot sa pig-aapod ngonyan na Macabari. Inapod na Macabari dahil pagbaba kan mampak dakulon su mga sanga dangan mga kahoy na nagkabarari.


Duman sa San Pascual, Casiguran su mga namamanwaan nagtobod na sa Kuweba kan Porog igwa ki nag-eestar na mampak. Sa Binontolan, Prieto Diaz igwa man ki sarong kuweba na inapod na Pinanaan. An sabi sa istorya, an sarong agta na pig-apod Comisario Juan nagduman sa kuweba, hinanap su mampak, kan makua pinana, tigbak. Nakahangos su dakulon na mga namamanwaan sa ginibo ni Comisario Juan.


Ano daw ining Comisario Juan na guminadan sa mampak iyo an Comisario Juan an nagpungot kan 400 na mga talinga kan mga parasalakat? Interesanteng istorya na dai aram kan banwa.


[Gikan sa sakuyang libro, SELEBRA (Antolohiya ki mga rawit-dawit na nadamot sa laog ki duwang dekada), Legazpi City, Elton Press, 2011]




MGA HEROENG ALBAYANONG NAWAR'AN KI ANINO (Enot na parte)

1. DON PEDRO ESTEVAN


AWIT KAN DUMAGSA

Pedro Estevan. . . de un singular valor y espiritu pues 
en toda este cordillera el terror de los Moros . . .

                                - Don Juan Duran
                                    Alcalde Mayor
                                    Provincia de Albay
                                    (1782)


Pûsog na mga gaod nagpatoninong sa lawod,
sa aningal kan kurahaw ipigpalid an mga paraw,
an pusngak kan lantaka nakakasustong bomba,
pastidyong tampalasan nawawara’n ki padumanan.

Ika istorya ki daing katampad na kinabatiran, 
aki kan kabobol’dan, prinsipe kan kadagatan
kapot mo an dalugdug, an kikilat ogom sa limogmog
pagkiom kan palad, pagbuka kan ngabil an kusug minalayog.

Indio legitimo principal de nacimiento de una ilustre familia;
alagad agta man giraray: saimo su nakaagi, an ngonyan
rugaring na kan mga àbot, su bòot inogom kan maabot,
ika na dati nagtuturo kan rukat naging matinobod sa habagat.

Sa posod kan lawod naladop mo an saimong anino
sa isog kan mga tampalasan nasikop mo an katoninongan;
ugaring an saimong giniribo isinabwag sa mga baybayon,
su mga maponpon gabos na kuminugus sa mga bitoon.

An saimong birtud kusug kan tarakod na mga bolod,
an saimong bagsik liwanag na kurit sa madâlum na langit
an saimong talibong may ngarub gikan sa daghan kan kinaban:
an saimong giniribohan ugaring gabos na nalingawan.

May kiblit sa giromdom an laog kan mga surat na nawalat
sakuyang iimasion, iwawagas sa mahiwas na baybayon,
iatang sa sildang kan aldaw, papatônogan sa lipot kan bulan,
papaayahayan sa mayomhok na hapros kan paros amihan:

Kan sangribo pitong gatos walong pulu may duwa—
duman sa kun saen minakupo an alopoop sa panganoron
sa kahadean kan mga maringis na pating, lumod, balyena
nag-alimbukay an kantiladong dai matugkad na rarom—

Sa tahaw kan Albay dangan Katandungan
sinabat mo ki dalugdug an tampalasan na puwersa, 
si Datu Panco igwang sampulu may duwang joanga
toyo mambihag, manalakat, manrumpag ki banwa.

Nasupog su alopoop hominoros sa panganoron,
su mga pating, lumod, balyena napanganga 
luminadop, sa irarom, nagtarangad na sana—
su dagat, sa anom na oras ki tirigbasan, puminula.

Si Estevan dangan an mga Tabakeñong kairibahan
pinadusahan su mga masalakat na tampalasan:
nadakop si Datu Panco buda pitong mga tawohan 
pag-uli ginoyod man an duwang joanga kan kalaban.

Nagrokyaw su mga Kastila, ipigranga si Estevan: 
kan sangribo pitong gatos walong pulu may lima, Setyembre 
duwang pulu may apat, an titulong Capitan de la Marina Sutil
iginawgaw sa aki kan bolod, sa prinsipe kan lawod.

Sagkod su hadi kan Kakastilaan nakisumaro sa kaogmahan
Medalla de las del Premio al Valor ipinadara kay Estevan:
su obispo kan Nueva Caceres tinogon, idokot
an medalya sa daghan, magrokyaw an kagab’san.

Kan Hunyo sangribo pitong gatos walong pulu may anom
liwat igwang tampalasan nagmawot si Estevan baloon
su mga kanaway giminirilid sa mga bakawan nagtugdun
liwat nag-alimbukay su lawod, su mga okol puminulahon;

Si Estevan dangan an mga Tabakeñong kairibahan
pinadusahan su mga masalakat na mga tampalasan:
sarong joanga, sampulu may duwang tawohan 
buda an saindang bandera saiyang nagkakurua;

Sinda may nabitbit pa—mga kanyon, dangan badil pa:
sarong dakula, duwang saday na mga lantaka de Bornay
dangan sarong falconete de a-media—may bagsik an minasbad 
sa tatao magdara, iba an pagring sa pogol kan mahuyong palad.

Sa lambang depensa na may kapangganahan
su ngirit kan mga Kastila lapwas sa pangahan:
kan sangribo pitong gatos walong pulu may walo 
ika-walo kan Nobyembre, liwat may itinao kay Pedro—

An gobernador heneral Felix Berenguer de Marquina
kay Estevan may karahayang boot na ipigtagama
inapod siyang Commandante de Vinta Santa Teresa
isinabit an ranggong Capitan de Marina sa abaga.

Kan sangribo pitong gatos siyam na pulu may anom
natûlan su mga taga Bacacay, sa lawod nagkatiripon
paingoragon lunad sa manlaen-laen na mga sakayan
ginatos na mga tampalasan may maraot na katoyohan.

Una division formidable de Moros! nasustuhan su banwa;
si Pedro Estevan uminabot an mga aki niya kairiba
sindang mga makusug an boot tolos lunad sa mga falua
dusmog sa mga joanga daing duwa-duwa, may laad su mata.

Nagdaging sa baybayon su saiyang kurahaw,
nagsilyab an tarom kan sundang sa sildang 
nabukag su lawod sa mga makusug na gaod
nagralayaog pasiring sa bolod su mga talaod.

Nagruluwas su mga kalasakas nakaparong ki dugo,
pinamungog su mga bugiw sa mamundong dayuyu,
nagpirisik luminayog su mga iliw sinirip su langit
sa prowa kan falua si Estevan nakapangiksanan.

Regulyado su mapanalakat na aramadillo
daog pa rinapado ki daing ugaling subasko
duwang gatos an nakadulag sa mga bolod nagtoyo
duman nagkagaradan sa rotoy buda almaryo.

Alagad duwang taon an makalapwas, liwat
nag-abot an mga daing kanaraman na tampalasan,
liwat si Estevan nagbulnot ki sundang sa sarongan
duwang panco su naraot, dakul ki nagadan.

Tierras de labor an pagmabalos kan principalia
ipigrokyaw kan banwa an pagsalbar sainda
an daga na itinao inapod na Tibang-Tibang
duman taod-taod si Estevan nagpagurang.

Kan sangribo walong gatos sampulu may walo
ika-25 sagkod 26 kan Oktubre, nagwawalompulu
na si Estevan alagad duman sa kadagatan kan Togbogon
pinangenotan pa an pakilaban sa apat na pulung panco

Panô ki mga tampalasan na daing nagkaginiribo
sa daing kaarog na kinabatiran ni Don Pedro Estevan
aki kan bolod, prinsipe kan lawod, pogol an timog:
kuminarabit su mga pusit sa mga paknit na kulit!

Duman sa Calolbon mantang pigbabantayan 
an palibot na kadagatan sa mga padpad na tampalasan
saiyang natuparan an Cobrador del Tabaco kan Albay
may tolong dating gobernadorcillo na mga kasabay,

Sinda gabos iginarapos kan mga tampalasan
prisonerong kun daing tobos habo pabuwian;
tanganing dai magkagaradan, si Don Pedro Estevan
sa bulsa nagkoot pitong gatos tolong pulung peso binayadan. 

Hunyo sangribo walong gatos duwang pulu may saro,
an uban gari na topos, su mga tuhod gari na buyong loyos
alagad ini dai naging ulang tanganing saiyang talik’dan 
an pangataman sa Divicion de Faluas, paglaom kan banwaan.

Sa apat na pulung taon an aki kan bolod, prinsipe kan lawod
an indiong Don Pedro Estevan daing kaarog su panirbihan,
indio legitimo . . . pues en toda este cordillera el terror de los Moros
masarig garing bolod, garing dagat may danay na kinabatiran.

Tinapos mo an makuring pananalakat kan mga tampalasan
liwat nakaukod mangaturog ki nanok su mga namamanwaan
hâdit napara saindang dusay naataman an mga pagkakasiribotan
ika panalmingan kan Bikolnong birtud buda bagsik, Pedro Estevan.


TABANG SA PAGSABOT

Bako man gayod salâ na midbidon si Pedro Estevan bilang sarong heroe kan Kabikolan. Saiyang tinawan ki proteksyon su mga namamanwaan sa panahon na su mga piratang Moro daing kaniniring su pasakit sa mga banwaan. Su mga Kastila pinabayaan su mga namamanwaan, inagawan pa kan armas na puwedeng gamiton sa saindang depensa. Ugaring diiton sana an nakakaaram kun siisay an tawong ini, kun ano an saiyang nagkagirinibohan.

Si Pedro Estevan naging gobernadorcillo kan Tabaco, Albay kan 1782. Gikan siya sa pamilyang namayo kan banwaan bago pa mag-abot su mga Kastila. “Indio legitimo principal de nacimiento de una ilustre familia,” susug sa mga kasuratan (Luis Camara Dery, From Ibalon to Sorsogon, Quezon City: New Day Publishers, 1991: 95-96). Kun siring, si Estevan  sarong maguinoo. Saro kan mga naging responsibilidad niya bilang gobernadorcillo iyo an pangenotan an saiyang mga kaimanwa sa paglaban sa mga piratang Moro.


Ginamit ko sa rawit-dawit an mga impormasyon na napagadalan ni Dr. Dery. Si Dr. Dery sakuyang amigo. Segun sa historya, si Estevan sana an unikong Indio na tinâwan ki medalya kan Hadi kan España, ini iginawgaw saiya kan Obispo kan Nueva Caceres sa  paagi ki sarong seremonya. Nagkapira pang mga orgolyosong pag-omaw an itinao saiya. Su mga principalia kan banwaan kan Bacacay tinawan siya ki daga sa pagmidbid kan saiyang nagkagirinibohan. Nadangog ko pa an nagkapirang mga gurang sa banwang ini na pig-apod na Tibang-Tibang an sarong lugar harani sa barangay Pili. Gayod ini an daga na itinao kay Don Pedro Estevan. Tibaad midbid siya sa lugar bilang “Teban” o “Tibang.”


Ginurangan ni Don Pedro Estevan an pakipaglaban sa mga piratang Moro. Mala, 80 anyos na siya pinangenotan pa an pakilaban sa sarong dakulang puwersa kan mga piratang Moro duman sa Togbogan Bay sa kadagatan kan Caramoan, Camarines Sur kan Oktubre 25-26, 1818. Igwa ki 40 mga panco su mga piratang Moros. Dinaog ninda ito. Sabi ni Norman G. Owen dinaog nara Estevan an dakulaon na puwersa kan mga Moro (The Bikol Blend, Bikolanos and Their History, Quezon City: New Day Publishers, 1999: iv, vi, 6, 10, 183, 266). Sa enkuwentrong ito nadakop ni Estevan si Prinsipe Nune, aki kan Sultan kan Mindanao. Napalubog o nadakop man ninda an 23 na mga panco. Nagpoon kan 1782 si Don Pedro Estevan sa pagtao ki proteksyon sa mga namamanwaan. Ini nagtapos kan 1821. Gurang na siya. 


Igwa pa ki ibang Bikolnon na nakilaban sa mga piratang Moro alagad si Don Pedro Estevan ang pigmidbid na daing takot, pinakamatibay. Natuparan ko man an sarong istorya unong kay “Comisario Juan” na irinalaog sa sarong sako an  may 400 na mga talinga ki mga piratang Moro na dinaraog ninda. Ini ipinaheling kay Don Juan Alvarez Guerra an Alcalde Mayor kan panahon na ito. Iba si “Comisario Juan” kay Don Pedro Estevan.


Nagkaigwa ki katoninongan dangan marhay na pamuhay-buhay su mga Bikolnon sa pagkaronot ni Estevan sa maringis na pananalakat kan mga pirata.


Tibaad lamang matawan ki tamang pagmidbid si Don Pedro Estevan, makalakop an saiyang nagkagirinibohan, maadalan man.


An joanga sarong klase ki sakayan sa dagat na kaipuhan an dai kukulangon sa 100 na paragaod tanganing mapa-andar. Igwa ining sakay na 20 gerero buda anom pa na may mga badil. An mga paragaod igwa man ki mga armas. Kun may kaiwal, an gabos na lunad minasururug. 


An mga panco, midbid man na paraw, orog na dakula kaysa falua, kàya maglunad ki 50 katawo. Piggagamitan an panco ki mga layag buda sagwan tangani maghiro.


An falua sadit sa panco, igwa ki abot sa 17 mga paragaod. Makaskas maghiro. Ini su gamit nara Estevan sa pagpatrolya buda pakilaban sa mga piratang Moro kan siglo 17 sagkod 18.

Su mga pigapod na gobernadorcillo iyo an mga Indio na piniling mamayo kan mga banwaan susug sa kagustuhan kan mga Kastila. Su saindang mga pangenot na trabaho iyo an magkolekta kan mga tributo buda magpasunod kan mga pangangaipo sa pigaapod na polos y servicios. Nagkaigwa kan mga gobernadorcillo sa tahaw kan siglo 18 sagkod nagtapos su pananakop kan mga Kastila sa Pilipinas.


Boot sabihon kan Marina Sutil iyo an puwersa sa kadagatan na kompuwesto ki mga saradit na sakayan na armado ki mga lantaka. Ginamit ini kan mga Kastila sa pagbokod sa mga pirata.


An principalia sarong sektor o klase sa sosyedad na midbid dara kan saindang estatura sa buhay--sa lado sosyal, ekonomiya, buda pulitika.


Boot sabihon kan Marina Sutil iyo an puwersa sa kadagatan na kompuwesto ki mga saradit na sakayan na armado ki mga lantaka. Ginamit ini kan mga Kastila sa pagbokod sa mga pirata.

An dumagsa paros na gikan sa sirangan.

(Gikan sa sakuyang librong SELEBRA (ANTOLOHIYA KI MGA RAWIT-DAWIT NA NADAMOT SA LAOG KI DUWANG DEKADA), Legazpi City, Elton Press, 2011)