OSIPON

AN TUNGAW

Raffi Banzuela


Nag-inaki ako sa panahon na bako pa uso an TV, dai pa lamang pigiisipan an brick game, tamiya o bey blade;  uso pa an tumba-lata,  kahoy an trumpo, tagpanaw na gibo sa botong. Panahon na mahiwas pa an mga tinampo, kulang pa su mga awto─pribado o pampasahero; kan an mga pigtitindogan na ngonyan kan mga subdivisions mahibog pang masagusu; malinig pa an Salog Sagumayon na an mga pangpang paboritong istambayan kan mga dignos buda palago. 

Kun tag-init, bakasyon sa eskwela, dibersyon mi an manlastiko ki mga bayong,  iyo man an pamayawas.  Daing tonong an sagrap sa maawot,  an surok sa masagusu. Maghapon an lamotaw sa mga salog,  iyo pa sa mga sapa, sige an pansima ki hipon buda rina kan aroan. 
Makalihis an duwa o tolong aldaw,  mapoon na kaming magkaragaw sa mga poon-talinga, yukyuk,  siko, poon-hita, sundo sa bunay-bunay. Bako man ito allergy.  Dai mi man midbid an allergy kaito.  Igwa ki na-onglo!

An mga parte kan lawas na mga magatolon minapurulahon na garing pisog ki hinog na amargoso.

May mga tungaw!

Tungaw!

An  tungaw   pinohon  na garing tarom  kan dagom  an sukol.  Narangha an kolor. Minasuksok, mina-opot, minalobong sa mga kurû kan kulit—garing soldados  na nakaukbo sa  foxhole kun pig-u-uranan  ki bala. Baa na sana an gatol na dara kan tungaw.  Tungaw, saditon pero makurihon.
Pag nagpoon nang maggatol  an  tungaw,  sururukan kami sa  sirong kan harong.  Diiton pa kaito  an mga bungalow. Kadaklan kan mga harong may sirong na langkaw-tawo.

Duman sa sirong magkukurusitan kan tungaw. Tungaw sa yukyuk, tungaw sa poon-talinga, tungaw sa posod, tungaw sa lukon-lukonan. Tungaw sundo sa bunay-bunay. Tonok ki suwa o arpiler an pangkusit.

Manlaen-laen an porma kan mga para-kusit ki tungaw. May durukuon, may biririk na an payo sa kamamaan sa yukyuk,  may talikod sa grupo, buruktot na biyo  ta sa bunay-bunay an pigkukusit.

Makonswelo  an eksperiyensang ito na garing dai na lamang aaragihan kan mga aki ngonyan,  lalo na su mga nagdadarakula sa mga kabisera─nagdadarakula sa tamiya, bey blades, counter strike, daing puknat na cartoon sa TV buda sa CD.  An gatol ninda sa lawas bako dara kan tungaw kundi allergy─allergy sa init kan aldaw, allergy sa alpog, allergy sa pagkakan, allergy sa daplos!

Mala ta dai na ngani ninda aram kun ano an tungaw. Dai na ngani sinda nakakahiling ki maski mga layas na manok na an lawas ginibo nang subdivision kan  mga  tungaw. Kun puwestohan ki tinolang manok na panô ki tungaw, inda kun sinda magdagamdam na tinolang manok buda tungaw na palan an saindang pigkakakan.

Sa kurusitan ki tungaw daog pa an entrada kan sarong gusto maging bagong miyembro sa fraternity. May kurahaw  sa dai nakakakusit ki tungaw,  may dagit sa makulog magkusit,  tupaw sa nakakalugad.  Pasakit an  saro-sarong pagpahanap buda pagpakusit sa gabos na tungaw na naka-opot  sa lawas. An dai makatabang sa pagkusit kan tungaw gigibohan ki istorya: Para tungaw, dai nakukua?  Siisay an mamuya sa sarong  dai malalaoman?  A, dai puwedeng isabay  sa mga lakaw na may kapigadohan.  Bayai na kaiyan! Daing kamugtakan!
An pinohon na tungaw matuos na bugkos sa pagka-urugos. An gatol buda obag na saiyang dara pamuklat sa katotoohan na an  lambang  linalang igwa ki lugar digdi sa baang hiwas na kinaban. An pag-aninaw kun saen na kurû kan kulit nag-orok an tungaw leksyon na an magsolo sa buhay dipisil palan. Aber,  kusita an tungaw sa poon-talinga kun ini saimong makua. Podpod na an talinga,  an tungaw  yaon, nakapangiksanan pa. Apod ki pag-iriba ta an tungaw sa poon-talinga madaling makua.

Dai na an masagusu.  Dai na uso an ralastikohan ki dignos o palago. Dipisil na ngani makatupar kan mga bayong na  ini.  Dai na an pamayawas. An bayawas yaon na sa mga gilid kan Quezon Avenue, sa sopot na plastik, nakapatos na. An mga aki naghaharapon na sa hampangan kan TV,  kan computer, kun bako sa mga malls. 

Dai na an tungaw. 

Iba na an gatol. 
  

RITE OF PASSAGE

(Halipot na istorya)

BINIRIRAN

Raffi Banzuela


Sa likod kan planta kan Legazpi-Albay-Daraga Electric Company (Lealda),  sa Albay Viejo, igwa ki parte kan Salog Sagumayon na kun apodon Sinagupan. Sinagupan ta igwa duman ki mga sementadong istraktura na kan mga panahon gamit sa pagsagup kan tubig na kaipohan sa pagpaandar kan planta kan koryente.

An Sinagupan igwa ki parte na sobra sarong labaw an rarom. Marhay paglangoy-langoyan ta mahiwas man. Napapano ito ki dakul na mga paralangoy  lalo na kun maalingahot an panahon. Mala ngani, nagkapira na man baga an nagkaborotod duman.

Kan dekada ‘60 sundo sa pagpoon kan ‘70 dakul an mga nagdadayo sa Sinagupan. Malinig-linig pa man su tubig—maski sa enotan igwa ki ospital sa tampi kan salog;  maski kada duwa o tolong aldaw kan semana, pigbububuan ki binariles na tapok nang  asayte kan mga generator kan Lealda. Dai man ki nagrereklamo  ta dai pa sa bokabolaryo an taramon na polusyon. Mala ta an asayteng iula poon sa Sinagupan  ianod ki sobrang tolong kilometro, sundo pa ngani sa ngimot kan Salog Macabalo  duman sa barangay Dapdap sa Legazpi Port, hampang sa Gulpo kan Albay.  Mahibog an asayte. Biyong nag-a-alisngaw sundo limang pulong metro paharayo sa pangpang.  Dismayado kun bako man  gadan ngani sa asayte an mga boyod,  kasili,  aroan,  sagumayon.  Maski mga tikig dai nakakasalbar.  A, maski minsan pigtatapokan ki mga tigbak na ayam  o ikos an Sinagupan,  maski sa enotan pigpapabolosan ki dagunas sa mga tangkal—si apo niya pa!

Kada taon, sa tahaw kan barakasyonan sa eskuwela, an Sinagupan dai nawawaraan ki mga kalalakihan—mga solterito, soltero,  igwa ngani ki mga kasado na.  Lima abot sampulo kada grupo. May aldaw na minasobra pa.

Kadaklan sa mga lalaking ini igwang balon na mga ugbos na  dahon ki bayawas. Nakalaog sa bulsa. Napapatos sa mga kamiseta. Nasosopot sa papel. 

Pag-aragi ninda sa Kalye Balintawak, minsan sa Kalye Serrano,  reparo an  manlaen-laen na pamandokon, magkakaiba an mga itsura. May ngirit. May ngiriton. May pormalon.  May garing  naungman. May sigi an arabrakan. May nagsosolong gari bagong bolagan ki ilosyon na orog pang magayon sa pinakamagayon na Miss Universe, daing masalodan kan pagsentir.

Nasa enotan kan grupo an medyo may edad nang mga kalalakihan. Igwa sindang darang mga yinasyasan na sanga ki bayawas na gari tanggurangan sa bitis kadarakula,  may sarong piye an laba. Malinang an pagkayasyas. Garing pigliha kan pinakamatarom na dahon ki agupit. Pig-apod ining lansadera. Igwa sindang bitbit na taisan—kun bako karburandum,  su anit na kiskisan kan labaha arog kan nakabitay duman sa barberiya ni Tió Ponso.
Kun bako ika-siyam  kan aga, ika-duwa kan hapon an agi kan mga grupong ini. Gabos Sinagupan an padumanan.

Sa Sinagupan, tolos an buruntogan sa tubig.  Su taratao magralangoy, duman sa hararom;  su dai tatao,  sa gilid sana,  naglologom. Tolong pulong minuto  sundo sarong ora an  ralangoyan,  an rologoman.  Daing  harawasan, sundo na magralamti, tarakigan sa lipot, antos na an gabos nindang kalamnan palomoyon kan tubig na malipot,  magtunglay an pinakadakulang ugat—dai makatindog, dai na makatalu-talu,  taningan pa kan pinakamahamot na belya kan Agua Caliente. 

Saro-saro na sindang papa-ugbason kan ugbos na dahon kan bayawas. Su katabang kan may  kapot kan nagkikinang,  nagpapagring na labaha ipighahanda na man an mga tinabas na yamit hale sa malinig na puting kamisetang gibo sa gapas, sarong pulgada an lakbang, kabangang piye an laba.

“O, pocholo, mari na,” apod kan may kapot kan labaha sa primerong gusto maging “tunay na lalaki.”

Pocholo, gustong sabihon, sopot. Bako tatak. Bako pang tunay na lalaki. An itinuro kan may kapot kan labaha iabot ki nerbiyos, minakobog-kobog an daghan, karantog an tuhod, tagis an salang. Pigsasapa na an dahon kan bayawas. Bako na ugbas. An nagtataragdong  tubig-salog bako  malisyang may salbog nang daplos. Piglilipot, didaplos? Gari man sana pigbabasahan ki sentensya sa korte.

Dai nang kaalo  an kagrugaring kan pocholo.  An mga mata daing ibang maginibo kundi an magduko sa pocholong dai masabutan kun pig-uutaan kan lalaking may kapot kan labaha—pigboborobognot, pigpapa-uro-ulsit, pigtagapitik, pigpapadagit.  Garing gustong aramon kun igwa ki itutumang. Si pocholo garing payo ki baho, orog pang mina-ulpok sa kantiyaw kan mga nakapalibot.

Igwa ki hapot an lalaking may kapot kan labaha. 

“Pocholo, ano an gusto mong ibudbud ta diyan, kinaris na ubak kan upo, upas kan batag, o upak kan poon ki niyog?”  

“Para sa ano tabi iyan?” salak na  nerbiyos buda inosenteng pasimbag na hapot an balos ni pocholo. 

“Tanganing  an tamanyo niya,”  sabay turo kan labaha sa pocholo,  “sumusog sa  kadakulaan buda kahalabaan kan upo, batag o niyog. Magpili ka,” mando kan lalaking may labaha.

Handa na an gabos. Malinig na su lansadera, pinahidan na ki yamit na idinotdot sa alkohol. Alagad,  halat ka—dai daw ma-impeksyon?

Anong uro-impeksyon! Dai man iyan sa diksyonaryo kan panahon. Anong uro-antibiotic! An bolong sa botika para sa patiga na. An labaha baga pigdangdang man sa kalayo. Pwerte an pagka-tais, mala ta biyong nagpapagring kun pipitik kan hintuturo.  An ugbas na bayawas an tambal sa mikrobyo, kun igwa man!

Saro man sana an istilo kan pagtatak sa salog—biburit sa tahaw an sobrang laman. Dahil palá na si pocholo, kulang an tuprik kan dugo. Siblagan sa mag-ibong na gilid an binurit na laman. Minakalaykalay  na hona mo liog ki baka,  malungsi ugaring. Sa ibabaw kan lugad tolos na ididapog an inugbas na dahon ki bayawas kasabay an kinaris na ubak o upak kan upo, batag o niyog—kun ano an pinili.  Sabay borobod kan tinabas na T-shirt. Makaherak paghilingon si pocholo, daog  pang na-plaster cast—ulpok . . . duko . . . suko. 

Saro-saro pig-arapodan an mga pocholo. Igwa ki biglang minakurahaw, hona mo nakasirip ki bampirang naglilimogmog ki dugo. May mga minarulungsion an mga ngabil  gari na coupon bond.  May bigla na sanang minatuwal—dismayado. Igwa ki biglang atras sabay  sangli,  nagpahabo. Yaon su pag sinabihan  na iluwa na su pig-ugbas na dahon kan bayawas, maski  liwoy dai nang ikikuspa. Naalon na su dahon,  pati liwoy daing natada.

Odto na o ika-apat kan hapon an tapos kan gabos. Sarabay man giraray sa pag-uli. 
 Makonswelong-makaherak paghilingon an tropa. Garing mga soldados na nakasalbar  sa ambush. Kiriay-kiay  an lakaw, garing mga pato.  Igwa ki naka-akbay sa saindang “padrino,” tindido kan libreng kamot an atubangan kan mga kalson  kun bako  matawo an pig-aagihan.  Malindok-malanit daa kun nadodootan an porong dai nabendahan sa bako na pocholo.
Duwang pulo may limang aldaw an hahalaton tanganing mapila an lugad.  Aro-aldaw an linig. Aro-aldaw an salida sa bendang  yamit. Kan mga panahon na ito,  daing kun anong bolong na gamit. Masuwerte kun igwa ki merkrokrum. Agua oksihinada tama na. Alagad igwa pirmi ki pinakalakagang dahon ki bayawas.  Su  agua oksihinada pangitkit sa kagan,  su pigkalakagaan kan dahon ki bayawas pampapila. 

Kun nalinigan na an lugad, benda na naman sa bako na pocholo—bago na an pandok, iba na an tindog. Kulibat, an paglinig buda pagbenda, solo sana kan bagong “tunay na lalaki.” Bihira an nagpapatabang sa pagbenda.  Kun nasasala an pagbenda, minaobag an laman na nakakaulsit sa bugkos—minabotog,  minapula garing rânok na kamatis.  Kamatis ngani an apod ninda.

An kamatis tema sa iristoryahan kan mga bagong tatak kun nagtuturoparan. Pig-oorolokan an may dakulang kamatis, may abilidad an daing  kamatis. Makulog an kamatis.



Hinapot ko si Manoy Mentoy, an pinakamatua kong primo karnal, kun ñgata nagpapatatak. 

“Diyan nasusukol an pagkalalaki,” pangirit-ngirit na  simbag ni Manoy Mentoy.  

Palan,  marhay an  tindog kan primo kong ini.  Limang piye duwang pulgada an langkaw,  kun nakabakya;  halakbang an mga bagangbang, pusok an lalawason—matibay kaya magbaras. Baras buda bakdol ni Lolo Selyo kan poon ki sigid na gihoy  an sekreto kan dakula niyang lawas. Poon kan sigid an pambakdol ni Lolo Selyo kay  Manoy Mentoy  ta buntol daa ini maghiro-hiro.  Tolong taon nang poon-sigid an ayuda  man ni Lolo Selyo sa pagpadakula kan lawas,  lalo na kan lobot, ni Manoy Mentoy. Duwang pulong taon na siya ngonyan.

“Mas halaba, mas lalaki?” hapot ko giraray.  Matarom na hiling  su simbag niya. Abo niya sa  hapot.  Kugong ining si Manoy Mentoy. Alagad  padaba niya ako,  kaya maski nakukugong sundo sanang hiling an pasakit sako. Sarong natad, sarong komidor an dinakulaan mi. Sampulong taon an kamatuahan niya sakuya. Nagdakula siya kay Lolo Selyo.  Nagdakula ako saiya.  Padaba ko man siya. Paano man baya na dai ko padabaon,  dakulon na lollilop an nadilaan niya sana, ako an nagparagamo.

“An gusto kong sabihon kan pagkalalaki,” pasuriyaw na paglinaw niya sakuya,  “Itong kusog ki boot. Daing takot. Kaya hampangon an sarong kadipisilan. Iyan baga an nangyayari sa pataratakan. Dai diyan ki lugar an nerbiyoso. Hilinga si Noel na aki ni Tiá Pasya,  gusgus na lamang sopot pa. Tolong beses naglogom sa Sinagupan, tolong beses man nadismayo.  O,  tolong pulo may limang taon na an edad dai pang ilosyon. Inda kun nakapilsi na lamang iyan kan kamot ki daraga.” 

Bako pa ako kumbinsido. Naghapot ako giraray,  “Sabi si Red na kusinero diyan sa saodan, tatak. Ñgata ta duminulag kan inagyat ki saksakan ni Tinong matador?” 

 “Sabi. Sopot gayod iyan si Red,” paolok-olok niyang simbag.

“Kan ika magpatatak, nagpaaram ka kay Lolo?” dugang kong hapot. 

“Dai!” pasuriyaw na simbag ni Manoy Mentoy. “Naaraman niya na sana kan magsayuma akong magbitbit ki sarong latang tubig. Sinabihan ko na tibaad ako mabaghat. Hinapot ako kun ñgata, di sinabihan ko.” 

“Anong ginibo ni Lolo?” hapot ko giraray,  nasa isip ko su poon kan sigid.
  
“Nguminirit su gurang, sabay  talikod sakuya,” sabi niya. 

Naghapot ako kun ñgata dai nagpapaararam an mga mapatatak. 

“Basta! Dai man iyan pig-i-iristoryahan sa harong. Iring-ingan sana kun na-u-unambitan an bagay na iyan,” sabi niya.  “Aram na ninda na maabot an aldaw na maagi kita sa bagay na iyan.” 

Garing daing kataposan su mga hapot ko. Biyong napapapisngak si Manoy Mentoy.  Bihira an lalaking ini makipag-istoryahan sakuya ki haloy. Kaya, ngonyan, ugaring giganahan, aprobitsaran. Surunodan su hapot.

“Ñgata ta akion ka pa kan magpatatak?” 

“Enot, iyan si Tió Erning pigkantiyawan ako.  Ikaduwa, si Mulo buda si Not inagda ako. Ikatolo, diyan sa saod basta napapaagi ako sa tangod ni Poldong babayote, pigpaparakapkap an atubangan ko dangan minakuradit na sopot ako. Di napa-atab su langoy ko sa Sinagupan,” simbag niya. 

Napag-isip ko ngonyan, na sosyal buda sikolohikal an mga dahilan sa pagpatatak. Kan mga panahon na ito, dai pa man pig-i-iristoryahan an pig-a-apod na sex hygiene, lalo na HIV.  Kun dai man ngani titoyong  maunambitan sana an kinabuhay,  sunod na aldaw kaipuhan na iyan  ikumpisal sa padi. Kasalan!  O, bako an silot daing katapusan na Ama Niamo, Tara Kagurangnan Maria buda kun ano pa an maisipan kan padi ─ kulang na sana palaidoson sa tarom kan gilyet tanganing patawadon kan Kagurangnan.  Daing data baga pag-iristoryahan sa laog kan harong maski an paglagong kan boses kan aking lalaki o kaya an pagtubo kan buhok sa yukyuk.

Sabi ni Manoy Mentoy, kantiyaw an nagbusol saiya na tolos magpa-Sinagupan. Nahihiling ko man na an sarabay na nagpa-Sinagupan  nagiging ugos sa lambang saro—garing may minabugkos sainda, an pocholo dai sainda nakakasabay  ta pigpapara-urutaan, pigpapahale ta  pigbuburukod daa ki binatalyon na mga buyungaw. A, sosyal! 

Sikolohikal man an pataratakan ta sabi ni Manoy Mentoy, dai puwede an nerbiyoso arog kay Noel na an pocholo makunit na lamang na garing anit ki baka, sasayumahan na ki magayon na daraga. Bako daa kompleto an pagkalalaki kun dai nag-agi sa Sinagupan. Nadangog ko si Mulo nag-istorya kay Not na garing inalpersiya an durat-duraton na  si Kris kan pina-onrahan niya duman sa sirong kan Gabaldon sa Albay Central. “Diyan nasusukol an pagkalalaki,” naglaog giraray sa payo ko su sinabi ni Manoy Mentoy. Palan ining si Manoy Mentoy, sa lombod kong pag-isip, sobra an pagkalalaki. Tolong beses na siyang nagpatatak. Gabos sa Sinagupan.  Hinapot ko kun ñgata  ta padorodoble siya,  an simbag iyo na orog magayon an tamanyo kun may mga kanto. Biniriran daa ito. Dai naunambitan su “sukol sa pagkalalaki.”

Nalindokan gayod kan taraman kong siya na an pinakatunay na lalaki sa palibot buda sa pagtaraning na barrio ta amakon mong dai natakot sa pagpadorodoble sa Sinagupan, tinawan baga ako ki nagdadaging na ngarakngak, biyong napakiling si Lilia na may ipigkukulang mga kalson, kamison, tamong sa uro-enotan.

Grabeng kusug ki boot baga an kaipohan sa pagparabalik-balik sa Sinagupan. Yogon mo  tolong beses! Sa totoo,  nakapa-apat si Manoy Mentoy.  Apat na an kanto! Sus! naisip ko garing philip  na disturnilyador! Saen pang parte diyan sa bako nang pocholo  an puwedeng tipakan? Kaya gayod si Adora, an magayon na labandera nara  Lolo, minaduko sana kun pighurohapros ni Manoy Mentoy  an mapution na pandok. Sarong hapon, dai ko man titoyo,  nahiling ko sindang duwa sa kuwarto ni Manoy Mentoy, bako sana hapros sa pisngi an piggibo kan primo kong tunay na lalaki. Nakatangad si Adora, piriyongon an mga mata, kagat su ngabil.

Pero bako man si Adora an inagom ni Manoy Mentoy,  si Carmela, taga-Cagraray.
Naromdoman ko su paglinaw niya sa sakuyang hapot na,  “Mas halaba, mas lalaki?”  “Daing takot . . . kaya hampangon an kadipisilan,” su simbag niya.

 Apat na beses binalikan ni Manoy Mentoy an Sinagupan, di orog siyang daing takot,  orog kayang hampangon an ano man na  kadipisilan. Iba an biniriran, ha?

Si  Lolo Selyo na igwang katungdan sa militar  kan nasa serbisyo pa, an gusto pag-nagsugo gibohon tolos. Si Manoy Mentoy,  kun sisugo,  haloy an hiro. Nadadagit si Lolo. Dahil militar—sarhento daa kan magretiro—bako  tood sa pataod-taod.  Kun nadadagit si Lolo,  an puñeta may kakambal na ponete o bakdol kan ano man na pogol niya.

Kun si Lolo nasa luwas kan harong igwa siya pirming kapot na sigid na gihoy. An poon kan sigid biyo na mina-irinit sa kapupugol niya. Sigi an sigid,  maski saen  makatangod. Dakula an natad kan harong niya, kaya mahiwas an  pigsisigidan.  Sa malisya ko,  ehersisyo niya an pagsigid. Ugaring orawang nagsisigid dangan man an surunodan na sugo kay Manoy Mentoy. Kada sugo na dai tolos natotobod, puñetang nakalunad sa poon kan sigid an kasunod.  Mala ta minasilyab sana an lobot ni Manoy Mentoy kun titamaan kan poon kan sigid.  Iyo gayod ini an pigsasabi niyang “kaya hampangon an kadipisilan.” Apat na beses na hinampang an labaha,  para poon kan sigid na gihoy dai kaya? Biniriran baga!



Uminabot su panahon na ako man kaipohan magpatatak. Arog kay Manoy Mentoy, dai  ako nagpaaram kay paderes. Si paderes gabos sana istorya. Kun magpaaram ako tibaad pabalonan ako ki istorya imbes na kuwartang pambayad sa paratatak. Dai ngani palan  ako ki maromdoman na okasyon na inibahan  niya lamang ako.  Duda ngani ako na tibaad sagkod pagpabonyag, nagsolo ako pasiring sa simbahan.

Habo ko sa Sinagupan. Takot ako sa impeksyon. Si Raul baga naimpeksyon,  idinalagan sa Albay Provincial Hospital. Narahay  man pero gari napadad. Sakang  na kun maglakaw.

Sarong Domingong hapon, duminalagan ako sa Albay Provincial Hospital, Sa operating room ako binusi. Arog palan kaini digdi sa doktor. 

An nag-operar  sakuya si Doktor Johnny daa ito. Naka-antiparang mahibogon. An korte kan pandok garing nakabuhi sa komiks ni Mars Ravelo. Umagid ngani  kay  “Mister Wong”  sa primero kong hiling, sungal an duwang ngipon sa itaas. 

Kulibat, hinanap ko si Doktor Johnny ta iyo daa an matibay magtatak. Nakua ko baga, maski Domingong hapon—duman siya sa lindong kan talisay sa likod kan ospital. Pigmamasidan su nagkakalayong basura.  O  tibaad siya ngani su nagsulo kaito.  Mahigos na doktor, sa isip ko.

Kan papa-igdaon na ako sa operating table, tinangad ko an doktor. “Doc,” pakimaherak ko,  “dugangan mo tabi an anesthesia tanganing dai ako makologan.” Tango-tango su simbag sako, sabay uldot kan duwang Mr. Wong na mga ngipon.

A,  sa Sinagupan daing anesthesia, lipot buda lamti sana.

Natatangad ko sa dakulaon, pabilog na salming sa itaas kan operating table an piggibo sakuya ni Doktor Johnny: 
Rinamog ki  merthiolate. Tinastas palibot ki sarong matarom na gunting. Binusi sa tahaw.  Nangarigos ki dugo! Garing buskad na pulang rosas. Tinahi palibot.  Malaniton an kabrit kan dagom sa parteng nagsabatan an tastas palibot buda busi sa tahaw, sa oyongan. Urubagon na! Kinarigos girarary ki merthiolate. Bako merchrocrome! Pigbendahan ki gauze. Bako yamit! Tinapos ki sarong ngirit, daing pagkaiba sa ngirit ki sarong kuntentadong  iskultor na nakabilog ki obra maestra. German Cut daa! 

Mantang  nagtatrabaho si Doktor Johnny, naisip kong gari daog an Biniriran kan German Cut.  Amakon mo palibot an lugad, igwa pa ki gisi sa tahaw,  sararoan sanang operasyon!  O,  sa Biniriran, apat sana,  mapapila ngona bago an kasunod. Su kabrit kan dagom sa oyongan, inagihan daw ninda ito? Napangiwi daw sinda sa lanit?

Dai akong padrino kan magduman kay Doktor Johnny. Alagad iniba ko si Ray.  Sabi primohon ko pa siya. Dai ko aram. Iyo gayod. Si Ray gigibohon ko kutanang tiririt pag-uli ko.  Ano daw naisipan ta pagkatapos saku,  mantang  luway  akong nagsasangli kan short pants, uminuba man kan short pants niya,  uminigda sa operating table. 

 Napangirit si Dorktor Johnny kan paulsiton su poro kan tralala ni Ray─piyongon pang marhay,  garing ulalo. Napangiwi si Ray. Su ginibo sakuya ginibo man kay Ray. Piyong si Ray sa bilog  na operasyon.  Tinambunan kan braso niya su mga mata. Habo masirip su salming sa itaas kan operating table. Kan pigtatahi na, garing piggugumos na cellophane su pandok ni Ray.  May sound effects pa—daing tonong su arara.

O, di duwa na kaming German Cut sa Balintawak. Bako palan duwa,  tolo na! Enot si Anton, an enhenyerong aki ni Tata Elias.

Iba sa ospital. Iba an doktor. May bunyag na biyo an dating pocholo! German Cut!
Sampulong piso su hinagad sakuya ni Doktor Johnny.  A, duwang pulo, ta si Ray dai man palan ki darang kuwarta, basta luminitad sana! Utang daa. 

Kan sumunod na taon,  ining si Honesto naghapot man sakuya kun saen ako nagpa-German Cut. Orgolyoso kong ibinalangibog saiya an ginikanan kan ikaduwang German Cut sa Balintawak.

Inibahan ko siya sa Provincial Hospital. Hinanap mi si Doktor Johnny. Dai mi nakua. Napapangirit su mga napaghapotan ming mga personahe kan ospital kun hain si Doctor Johnny.  Sa isip ko, an dapat olokan ninda ining kairibahan ko  ta iyo an sopot. Ako German Cut na, kan sarong taon pa ngani! 

“A,  si Johnny? absent ngonyan na aldaw,” sabi kan sarong maputi, may  halabang buhok,  magayon na nurse na garing si Rosemarie Sonora an crush kong artista.  “Yaon  sa Daraga an harong niya. Hanapon nindo duman,” sabay taram kan ngaran kan kalye. Gusto ko pa kutanang  paghiling-hilingon an magayon na nurse ugaring si Honesto rinabnot ako dangan yinudyod pasiring sa puwertahan.

Mantang paduman na kami kara Doktor Johnny,  nagkawat sa isip ko an dakulang harong ki sarong doktor. Igwa ki klinik. May magayon man na nurse, arog sa nahapotan mi sa Albay Provincial Hospital.

Nalibong ako sa inabutan mi.  Saditon su harong.  Matua sana sa payag. Luminowas si Doktor Johnny. Naka-korto. Tirigkiwon su mga piad.

“Doktor, tabi, mapa-German Cut ining kairibahan ko,” sabi ko.

Pinadagos kami. Dinara si Honesto sa kusina. Sinabayan ko siya ta su hilingon sakuya gari na sa pirot na kuting—nakikimaherak ki  himas.  May kadikloman sa laog.  Pina-igda si Honesto sa daing mantel na lamesang pigkakaonan.  Maribokon palan si Honesto pag nakukologan, biyong nagngangarawngaw. Lalo kan pigtatahi na. Duman siya na-German Cut. . .  sa ibabaw ki lamesa,  gari pigkikiskisan na buhay pang aroan.

“Ñgata ta garing tioson si doktor? Darakula baga an  harong kan mga doktor? Napaano ito?” Daing tonong kong hapot sa nagngunguris nang si Honesto  ta nawawara na su epekto kan anesthesia.

 “Makologon na,” su naging simbag ni Honesto.

Sakuyang naaraman na an nag-German Cut samuya bako man palan doktor. Bako man ngani Johnny  an pangaran. Iyan palan an apod saiya sa ospital ta siya janitor duman.
Doktor o janitor—si apo niya iyan!—buruhay pa kami nara Ray, Honesto, buda ako, si Bordigos,  primo-karnal ni Mentoy. Inda kun haen na si “Doktor Johnny.” Si Lolo Selyo haloy nang binawian ki buhay. Kan magkaigwa na ki pamilya si Manoy Mentoy biglang naging maigos . . . maigoson ngani. Nawara su pagkabuntol! Opisina sa DILG maghapon, tinda ki barbecue sa Peñaranda Park pagkabanggi sundo maagahon. Suminobra su igos ni Manoy Mentoy,  anom pa sana su mga aki ninda kasi Carmela, inatake tolos sa puso. Gadan.
Kan buhay pa siya, dai nanggad tinalikudan  su pagiging marhay na padre de pamilya. Sa abot kan saiyang kaya, daing takot na hinampang an lambang kadipisilan na mina-agi sa saiyang atubangan. Si Carmela pirming ngirit, dai ko lamang nahiling na nagmorosot. Gari pirming kuntentadohon.

Siguro, may birtud talaga an Biniriran! Su German Cut? A, nagtatagapasikrap naman sa mga Agnesian.

SA SIRONG KAN LANGIT NA PANÔ KI BITOON

DUWANG RAWIT-DAWIT
Raffi Banzuela
gikan sa librong SELEBRA

SA SIRONG KAN LANGIT

NA PANÔ KI BITOON

Pagbuskad kan burak-dapdap
Masinubad an gipaw kan k’waw.

An natad minapula sa waltak na burak,
Sa saod, minapula an papag sa atadong k’waw.

May tagoy sa ngodoy kan parabanwit,
Sa laad kan burak-dapdap ngirit an langit;

Dawa may lanit an alingahot sa tag-init
Sa duyan paturutabyon an parabanwit.

Pagkabanggi sa sirong kan langit
Na panô ki bitoon, malawod an parabanwit.

Sa sirong kan langit na panô ki bitoon
An lawod, lanang nanok sa lipot, toninongon.

Luway, sa halonan kan dâlum may tagulaylay na awit,
Saro-saro, k’waw na ginatos hohoroson sa banwit.

Pagmuklat kan aldaw may ngìrit an langit,
Masayaw an dagat sa sagwan kan parabanwit;

Malayog an iliw, mahadok sa init kan bagong aga,
Mainirib sa bayabay kan sòlog sa olok kan daliwawa.

Sa sirong kan langit na panô  ki bitoon
An parabanwit nakasubad ki saro pang aga.

PAKNIT NA YAMIT

hoy! an ipiguungit mo
alamag na may pansit
hoy! sangli ki sarwal
an lapit mo nagiildit
hoy! karigos man daw
abot iraya an alisngaw
hoy! hare pagparangarakngak
an boses mo gari sa patiyanak
hoy! dai ka makiagaw sa buyungaw
aram kaiyan kun ano an natutunaw
hoy! an pigiinom mo maation
an tubig sa kale dai puwede inomon
hoy! makaokod ka magkaturog
an mata mo sige an butlog
hoy! dai ka nagtotonông maglakaw
daing kinabang an kusug mong sa karabaw
hoy! ati baga an bitbit mo
ano an gibo kan mga basurero?
hoy! maguli ka daw saindo
kaipohan mo ki magasikaso
hoy! dangoga baya ako
ay! saen an layog kan isip mo?

ay! ika palan paknit na yamit
pinabayaan nang maraging sa init!

SABI KAN TAGÂTI

                                       Sa Burias 
may hangos pa an gira kan mga agi-agi.
An mga agi-agi nakawagas sa mga kale:
Igwang mga celadon 
irinalaog na sa plastik na kahon,
dakul pa an mga dulay may laog na mga tabay 
kan mga nagralabay—nagkakaroronot sa daing
pagmangnong unsag kan mga piko.
Sa enotan igwa pang nag-ooning bayong na tabon.
                                      Sa Burias
nagkukurahaw an kalag kan nakaagi.
Daing nakakadangog na tagadigdi:
An pagsabot sa mensaheng naka-ukit sa arikorong 
kan tagâting may edad tolong ribong taon
iwinalat sa lamesa kahampang an mga bote kan hinebra—
an istorya, kun gurano su bakal sa boto
kan kandidatong nanggana.

DUWANG RAWIT-DAWIT

MGA RAWIT-DAWIT
Raffi Banzuela
Gikan sa librong DIOS MAKINA

HAPROS SA PAROS

May hamot, mainit ining hangos
minataong kunday sa mga tagulaylay na 
dapít magiging mga awit;
daing tapos an pagporon sa panganoron buda manilangan
tanganing mapanday an mga rawit-dawit 
na nagduduyan sa ogma dangan paglaom:
may mga masalinggayang istorya an banwa.

Ugaring sindang may darang awit 
garing mga anino sa diklom
naaraman sanang yaraon 
diyan sa bako midbid na mga ragasnas 
kan saindang kamas-kamas—dai napapandokan, 
dai naiilawan, dai namamaanan kan banwang 
daing dilabot, daing pagkaaram
na an banwang daing pararawit-dawit 
daog pa an didit na daing awit
garing akasyang daing sanga
garing niyog na lagô daing lana
giromdom na dai kàya ikurit kan historya:
sa historya pigmimidbid an inayup-ayup kan paros
sa rawit-dawit pighahapros an paros;
sa historya aram kun kay siisay sadiri an sarong daghan
sa rawit-dawit nasasabotan an susto sa daghan.
Awot pa man logod na an ragasnas maging awit 
may bini an tabyon, may daging an pagring, 
makapagbayabay kan sadiring pagmàti,
magtao ki tòron sa hilom na mga bàti—bayai pa an pagpiyok
sa tahaw kan halangkaw na nota, 
bayai pa an kulangon ki hangos
sa rarom kan sarong linya: 
an gayon kan buhay nasa pagbalô, nasa pagladop:
ini an mga hangos kan buhay na  minadara 
ki maogmang olok na minatadum sa giromdom.

Ini an samuyang kinâban—
an bibuwian daing kawikawan,
an kapital daing katukal:
an kaogmahan hilom sa daghan
an kamunduan sa hinebra pipaagahan
daing makasamâ, daing mahirasan.

Kayâ gayod garing mga anino sa diklom:
anas ragasnas, anas kamas-kamas, anas pagngalas
maski ngani an dila nakakabilog ki taramon na may tarom,
na may pagring, na may ipigheheras na kinabatiran:
may labyog
may layog
may laog
may saysay na seryoso
may istoryang maogma
may osipon na kaipohan dangogon
may aninong kaipohan aninawon
may bagsik kan nakaagi, nag-aagi, kan maagi.

Awot pa man logod mag-aniag an liwanag 
na mahulbad sa nakaporopot na diklom
sa mga pandok kan pagmawot, 
sa mga bitis kan kinabatiran,
magtaong awit sa mga ragasnas,
magtaong maogayon na pagsabot 
sa pighonang pagmàteng gurubot;
magtaong parakpak
magtaong pagranga
magtaong pakisumaro
magtaong pagkasararo
magtaong isog
magtaong kusug:
magkusug an mga tuhod 
kan mga nagbabaklay, nagbabaktot, nagbabayabay
kan mga kaogmahan kan banwaan, 
kan mga magayon na inagihan,
kan mga giromdom na kaipohan magdanay, 
kan bangraw na tânaw
sa likod kan kamatangaan, 
sa daing tapos na pagsaligsig 
sa totoo, sa magayon, sa marhay.
An dai pagdilabot may rara arog sa kulabot,
an dai pagsabot pagrabnot sa gamut—
an dolot daing sagkod na dusû 
sundo magbinod, sundo magraging, sundo matunaw
kan maringis na pagpaliman-liman dangan an pagkalingaw.
Marhay ngani ta dai minalipot an init sa hangos
an dila dai natutunaw
an mata itom an alinawnaw
an talinga may talinga
an hutok piming may lindok
an kamot daing tonông sa pagkitkit
sa mga pagmàting sige an saradit
sa mga pagmâwot na didaog kan pawot
sa mga kaogmahan na an kaogmahan salidahan
sa mga birtud na pighahâbas kan habagat:
napaparâ na an mga gira kan subsuban buda sirangan—

Matea an huni kan daghan na 
nagkikidit sa mga gibong wâlit,
kap’ti an mga kalamias na bibinod dai makabaton ki kahon,
mas’di an mga bitis na laóm kan daing paglàom,
hel’nga an mga ngabil nagkikibol-kibol sa mga panganam
mga ngorob-ngorob, mga ngarub, mga sangaw kan angaw
na gayod sabot sana kan mga anitong sambahon.

Ini an samuyang kinaban—
halangkaw an pikat hababa an burikat!
Bayae pa: igwa lamang ki didit, igwa lamang ki akasya,
igwa lamang ki niyog, igwa lamang ki giromdom
sa giromdom namumundag an mga osipon
na minataong supang sa pagmàwot
na minaburak ki paglaom
na minabunga ki ngirit
na minatao ki hangos sa kigrit
na minapagian sa daghan
na minatao ki lomoy sa mga guramoy
na minakotok sa rapandapan.

Ugaring:

Oto su mga giromdom pigtatabag kan alingahot
Oto su mga pagmàte ginoyod kan para-imotbot
Oto su mga paglàom linâom kan guwardya sa bartolina
Oto su mga pagmâwot lantop ki mga awot.

An banwa mayaman sa istorya—
an istorya kan dakulaon na malasuging nakabuhi—
sa sabay na pagkagimata kan istoryador dangan banwa,
ini an dadakopon kan pararawit-dawit sa saiyang banwit
sa tahaw kan kadagatan sa liwanag kan bulan.

An banwa mayaman sa istorya,
ugaring su istoryador nanok pa,
kan magimata, nag-uukragong su banwa
kan magimata, su istoryador namamahaw ki hinebra.

FACEBOOK

mga pandok 
minsan mga kamot
mâwot maghatod ki olok
minsan gusto magtaram
pungawon sa iristoryahan

mga retratong
mas marhay gayod
kun ipairarom sa tamong
ta dai sàbot kun ano an sa boót
an daghan bagá pigtatahoban

mga hororon
na daing poon
dai nganing padumanan
basta sana minauruldot
maski dai pigdudutdut

mga taramon
na kadaklan sinublian
o kinimpit digdi duman
o natapurakan kun saen na dalan
o kinapon
o dagos nang dinaos 
an mga letra (mga bokales lalo na)
garing dugo sa baybay pinatagdo
an pagsurat gari pignusnus na oring sa lanob
ngalas ngalas muruhayon bayâ

oni ako
haen ka
i-friend mo na
maski sugpon an sagurong kan harong
i-like naman maski sa retrato nagaakbayan

naginibongan an tukawan
imbes magistoryahan
ym an bibirikan
ini an maximum security na daing lanob
ini an ngarakngakan na daing tanog lol

ah facebook
matang daing pirok
isip na nasa garapon an hutok
i-tag an kaogmahan i-share sa kadaklan 
mga amigo na ipigtatago an ngaran

matalion ining facebook
an kotok kun saen an lindok
sa malomoy an soldot
daghan an pighahapiyap
dai na bàti an init sa lobot

baâ daing kaarog an dunong
an gabos nakalaog sa sadit na kahon
munda an kaipohan gibohon
hare paglapwas ta daing maluwas
oni ako dai makadilabot na robot