1. DON PEDRO ESTEVAN
AWIT KAN DUMAGSA
Pedro Estevan. . . de un singular valor y espiritu pues
en toda este cordillera el terror de los Moros . . .
- Don Juan Duran
Alcalde Mayor
Provincia de Albay
(1782)
Pûsog na mga gaod nagpatoninong sa lawod,
sa aningal kan kurahaw ipigpalid an mga paraw,
an pusngak kan lantaka nakakasustong bomba,
pastidyong tampalasan nawawara’n ki padumanan.
Ika istorya ki daing katampad na kinabatiran,
aki kan kabobol’dan, prinsipe kan kadagatan
kapot mo an dalugdug, an kikilat ogom sa limogmog
pagkiom kan palad, pagbuka kan ngabil an kusug minalayog.
Indio legitimo principal de nacimiento de una ilustre familia;
alagad agta man giraray: saimo su nakaagi, an ngonyan
rugaring na kan mga àbot, su bòot inogom kan maabot,
ika na dati nagtuturo kan rukat naging matinobod sa habagat.
Sa posod kan lawod naladop mo an saimong anino
sa isog kan mga tampalasan nasikop mo an katoninongan;
ugaring an saimong giniribo isinabwag sa mga baybayon,
su mga maponpon gabos na kuminugus sa mga bitoon.
An saimong birtud kusug kan tarakod na mga bolod,
an saimong bagsik liwanag na kurit sa madâlum na langit
an saimong talibong may ngarub gikan sa daghan kan kinaban:
an saimong giniribohan ugaring gabos na nalingawan.
May kiblit sa giromdom an laog kan mga surat na nawalat
sakuyang iimasion, iwawagas sa mahiwas na baybayon,
iatang sa sildang kan aldaw, papatônogan sa lipot kan bulan,
papaayahayan sa mayomhok na hapros kan paros amihan:
Kan sangribo pitong gatos walong pulu may duwa—
duman sa kun saen minakupo an alopoop sa panganoron
sa kahadean kan mga maringis na pating, lumod, balyena
nag-alimbukay an kantiladong dai matugkad na rarom—
Sa tahaw kan Albay dangan Katandungan
sinabat mo ki dalugdug an tampalasan na puwersa,
si Datu Panco igwang sampulu may duwang joanga
toyo mambihag, manalakat, manrumpag ki banwa.
Nasupog su alopoop hominoros sa panganoron,
su mga pating, lumod, balyena napanganga
luminadop, sa irarom, nagtarangad na sana—
su dagat, sa anom na oras ki tirigbasan, puminula.
Si Estevan dangan an mga Tabakeñong kairibahan
pinadusahan su mga masalakat na tampalasan:
nadakop si Datu Panco buda pitong mga tawohan
pag-uli ginoyod man an duwang joanga kan kalaban.
Nagrokyaw su mga Kastila, ipigranga si Estevan:
kan sangribo pitong gatos walong pulu may lima, Setyembre
duwang pulu may apat, an titulong Capitan de la Marina Sutil
iginawgaw sa aki kan bolod, sa prinsipe kan lawod.
Sagkod su hadi kan Kakastilaan nakisumaro sa kaogmahan
Medalla de las del Premio al Valor ipinadara kay Estevan:
su obispo kan Nueva Caceres tinogon, idokot
an medalya sa daghan, magrokyaw an kagab’san.
Kan Hunyo sangribo pitong gatos walong pulu may anom
liwat igwang tampalasan nagmawot si Estevan baloon
su mga kanaway giminirilid sa mga bakawan nagtugdun
liwat nag-alimbukay su lawod, su mga okol puminulahon;
Si Estevan dangan an mga Tabakeñong kairibahan
pinadusahan su mga masalakat na mga tampalasan:
sarong joanga, sampulu may duwang tawohan
buda an saindang bandera saiyang nagkakurua;
Sinda may nabitbit pa—mga kanyon, dangan badil pa:
sarong dakula, duwang saday na mga lantaka de Bornay
dangan sarong falconete de a-media—may bagsik an minasbad
sa tatao magdara, iba an pagring sa pogol kan mahuyong palad.
Sa lambang depensa na may kapangganahan
su ngirit kan mga Kastila lapwas sa pangahan:
kan sangribo pitong gatos walong pulu may walo
ika-walo kan Nobyembre, liwat may itinao kay Pedro—
An gobernador heneral Felix Berenguer de Marquina
kay Estevan may karahayang boot na ipigtagama
inapod siyang Commandante de Vinta Santa Teresa
isinabit an ranggong Capitan de Marina sa abaga.
Kan sangribo pitong gatos siyam na pulu may anom
natûlan su mga taga Bacacay, sa lawod nagkatiripon
paingoragon lunad sa manlaen-laen na mga sakayan
ginatos na mga tampalasan may maraot na katoyohan.
Una division formidable de Moros! nasustuhan su banwa;
si Pedro Estevan uminabot an mga aki niya kairiba
sindang mga makusug an boot tolos lunad sa mga falua
dusmog sa mga joanga daing duwa-duwa, may laad su mata.
Nagdaging sa baybayon su saiyang kurahaw,
nagsilyab an tarom kan sundang sa sildang
nabukag su lawod sa mga makusug na gaod
nagralayaog pasiring sa bolod su mga talaod.
Nagruluwas su mga kalasakas nakaparong ki dugo,
pinamungog su mga bugiw sa mamundong dayuyu,
nagpirisik luminayog su mga iliw sinirip su langit
sa prowa kan falua si Estevan nakapangiksanan.
Regulyado su mapanalakat na aramadillo
daog pa rinapado ki daing ugaling subasko
duwang gatos an nakadulag sa mga bolod nagtoyo
duman nagkagaradan sa rotoy buda almaryo.
Alagad duwang taon an makalapwas, liwat
nag-abot an mga daing kanaraman na tampalasan,
liwat si Estevan nagbulnot ki sundang sa sarongan
duwang panco su naraot, dakul ki nagadan.
Tierras de labor an pagmabalos kan principalia
ipigrokyaw kan banwa an pagsalbar sainda
an daga na itinao inapod na Tibang-Tibang
duman taod-taod si Estevan nagpagurang.
Kan sangribo walong gatos sampulu may walo
ika-25 sagkod 26 kan Oktubre, nagwawalompulu
na si Estevan alagad duman sa kadagatan kan Togbogon
pinangenotan pa an pakilaban sa apat na pulung panco
Panô ki mga tampalasan na daing nagkaginiribo
sa daing kaarog na kinabatiran ni Don Pedro Estevan
aki kan bolod, prinsipe kan lawod, pogol an timog:
kuminarabit su mga pusit sa mga paknit na kulit!
Duman sa Calolbon mantang pigbabantayan
an palibot na kadagatan sa mga padpad na tampalasan
saiyang natuparan an Cobrador del Tabaco kan Albay
may tolong dating gobernadorcillo na mga kasabay,
Sinda gabos iginarapos kan mga tampalasan
prisonerong kun daing tobos habo pabuwian;
tanganing dai magkagaradan, si Don Pedro Estevan
sa bulsa nagkoot pitong gatos tolong pulung peso binayadan.
Hunyo sangribo walong gatos duwang pulu may saro,
an uban gari na topos, su mga tuhod gari na buyong loyos
alagad ini dai naging ulang tanganing saiyang talik’dan
an pangataman sa Divicion de Faluas, paglaom kan banwaan.
Sa apat na pulung taon an aki kan bolod, prinsipe kan lawod
an indiong Don Pedro Estevan daing kaarog su panirbihan,
indio legitimo . . . pues en toda este cordillera el terror de los Moros
masarig garing bolod, garing dagat may danay na kinabatiran.
Tinapos mo an makuring pananalakat kan mga tampalasan
liwat nakaukod mangaturog ki nanok su mga namamanwaan
hâdit napara saindang dusay naataman an mga pagkakasiribotan
ika panalmingan kan Bikolnong birtud buda bagsik, Pedro Estevan.
:
TABANG SA PAGSABOT
Bako man gayod salâ na midbidon si Pedro Estevan bilang sarong heroe kan Kabikolan. Saiyang tinawan ki proteksyon su mga namamanwaan sa panahon na su mga piratang Moro daing kaniniring su pasakit sa mga banwaan. Su mga Kastila pinabayaan su mga namamanwaan, inagawan pa kan armas na puwedeng gamiton sa saindang depensa. Ugaring diiton sana an nakakaaram kun siisay an tawong ini, kun ano an saiyang nagkagirinibohan.
Si Pedro Estevan naging gobernadorcillo kan Tabaco, Albay kan 1782. Gikan siya sa pamilyang namayo kan banwaan bago pa mag-abot su mga Kastila. “Indio legitimo principal de nacimiento de una ilustre familia,” susug sa mga kasuratan (Luis Camara Dery, From Ibalon to Sorsogon, Quezon City: New Day Publishers, 1991: 95-96). Kun siring, si Estevan sarong maguinoo. Saro kan mga naging responsibilidad niya bilang gobernadorcillo iyo an pangenotan an saiyang mga kaimanwa sa paglaban sa mga piratang Moro.
Ginamit ko sa rawit-dawit an mga impormasyon na napagadalan ni Dr. Dery. Si Dr. Dery sakuyang amigo. Segun sa historya, si Estevan sana an unikong Indio na tinâwan ki medalya kan Hadi kan España, ini iginawgaw saiya kan Obispo kan Nueva Caceres sa paagi ki sarong seremonya. Nagkapira pang mga orgolyosong pag-omaw an itinao saiya. Su mga principalia kan banwaan kan Bacacay tinawan siya ki daga sa pagmidbid kan saiyang nagkagirinibohan. Nadangog ko pa an nagkapirang mga gurang sa banwang ini na pig-apod na Tibang-Tibang an sarong lugar harani sa barangay Pili. Gayod ini an daga na itinao kay Don Pedro Estevan. Tibaad midbid siya sa lugar bilang “Teban” o “Tibang.”
Ginurangan ni Don Pedro Estevan an pakipaglaban sa mga piratang Moro. Mala, 80 anyos na siya pinangenotan pa an pakilaban sa sarong dakulang puwersa kan mga piratang Moro duman sa Togbogan Bay sa kadagatan kan Caramoan, Camarines Sur kan Oktubre 25-26, 1818. Igwa ki 40 mga panco su mga piratang Moros. Dinaog ninda ito. Sabi ni Norman G. Owen dinaog nara Estevan an dakulaon na puwersa kan mga Moro (The Bikol Blend, Bikolanos and Their History, Quezon City: New Day Publishers, 1999: iv, vi, 6, 10, 183, 266). Sa enkuwentrong ito nadakop ni Estevan si Prinsipe Nune, aki kan Sultan kan Mindanao. Napalubog o nadakop man ninda an 23 na mga panco. Nagpoon kan 1782 si Don Pedro Estevan sa pagtao ki proteksyon sa mga namamanwaan. Ini nagtapos kan 1821. Gurang na siya.
Igwa pa ki ibang Bikolnon na nakilaban sa mga piratang Moro alagad si Don Pedro Estevan ang pigmidbid na daing takot, pinakamatibay. Natuparan ko man an sarong istorya unong kay “Comisario Juan” na irinalaog sa sarong sako an may 400 na mga talinga ki mga piratang Moro na dinaraog ninda. Ini ipinaheling kay Don Juan Alvarez Guerra an Alcalde Mayor kan panahon na ito. Iba si “Comisario Juan” kay Don Pedro Estevan.
Nagkaigwa ki katoninongan dangan marhay na pamuhay-buhay su mga Bikolnon sa pagkaronot ni Estevan sa maringis na pananalakat kan mga pirata.
Tibaad lamang matawan ki tamang pagmidbid si Don Pedro Estevan, makalakop an saiyang nagkagirinibohan, maadalan man.
An joanga sarong klase ki sakayan sa dagat na kaipuhan an dai kukulangon sa 100 na paragaod tanganing mapa-andar. Igwa ining sakay na 20 gerero buda anom pa na may mga badil. An mga paragaod igwa man ki mga armas. Kun may kaiwal, an gabos na lunad minasururug.
An mga panco, midbid man na paraw, orog na dakula kaysa falua, kàya maglunad ki 50 katawo. Piggagamitan an panco ki mga layag buda sagwan tangani maghiro.
An falua sadit sa panco, igwa ki abot sa 17 mga paragaod. Makaskas maghiro. Ini su gamit nara Estevan sa pagpatrolya buda pakilaban sa mga piratang Moro kan siglo 17 sagkod 18.
Su mga pigapod na gobernadorcillo iyo an mga Indio na piniling mamayo kan mga banwaan susug sa kagustuhan kan mga Kastila. Su saindang mga pangenot na trabaho iyo an magkolekta kan mga tributo buda magpasunod kan mga pangangaipo sa pigaapod na polos y servicios. Nagkaigwa kan mga gobernadorcillo sa tahaw kan siglo 18 sagkod nagtapos su pananakop kan mga Kastila sa Pilipinas.
Boot sabihon kan Marina Sutil iyo an puwersa sa kadagatan na kompuwesto ki mga saradit na sakayan na armado ki mga lantaka. Ginamit ini kan mga Kastila sa pagbokod sa mga pirata.
An principalia sarong sektor o klase sa sosyedad na midbid dara kan saindang estatura sa buhay--sa lado sosyal, ekonomiya, buda pulitika.
Boot sabihon kan Marina Sutil iyo an puwersa sa kadagatan na kompuwesto ki mga saradit na sakayan na armado ki mga lantaka. Ginamit ini kan mga Kastila sa pagbokod sa mga pirata.
An dumagsa paros na gikan sa sirangan.
(Gikan sa sakuyang librong SELEBRA (ANTOLOHIYA KI MGA RAWIT-DAWIT NA NADAMOT SA LAOG KI DUWANG DEKADA), Legazpi City, Elton Press, 2011)
No comments:
Post a Comment