ROMANSA BIKOL*
Fray Bernardino Melendreras, OFM (1815-1867)
*Tradusyon kan isina-rawit-dawit ni Fray Bernardino Melendreras gikan sa awit ki sarong dai napangaranan na Indiong napagmasidan an pagtuga kan Bulkan Mayon kan Febrero 1, 1814. Ini sarong parte kan literaturang Bikolnon na dai aram kan kadaklan.
An mga detalyes manungod sa paguson kan Mayon kan 1814 na anion sa istoryang ini dai makukua sa ibang mga babasahon o sa mga isinururat na unong man sa uson na ito.
Tuguti ako nindo gabos,
mga gurang buda mga aki,
itao danay na paghimatí,
sa pangyayaring makangalas
sakuyang naaraman, naheling,
duman sa bulkan Mayon
kan an mga gapo nagtururon
buda su kalayo nag-uran.
Kan sarong ribo walong gatos
sampulu may apat, taon
na mamundu an giromdom
nangyari ining isasaysay
makangirhat, makagirabo
an susto nag-uson
makatakot daing kaarog
saindo ipapadangog.
Daing kaarog an dusu
sa pagromdom kan uminagi
nag-alintutu an kalayo,
nag-uson an gapo buda abo,
baybay buda nagbabagang dugi
ini an bolod, na kan panahon
mahiwas, makahoyon
may tawong dakulon.
Sarong Martes na aga,
mamundu na aldaw sa Albay
vispera kan kafiestahan
marokyaw an ka-kristiyanohan
mataong ranga sa Candelaria
nasola ako kan parakpatak
pinamongog kan dalugdug
sa pandangog makulug
dangan napaghorop-horop
may maraot na maabot.
A las seis y media
atab na pagka-aga
kan aldaw na ito
naheling ko sa poro
kan bulkan mahibogon na aso
garing may mga bitoon
makangirhat paghelingon,
nagdolot ki grabeng susto.
Nagsilyab an mga kolor,
nagkurit an mga puti,
sa manlaen-laen na lado
sobrang liwanag, sirilag;
dayaday duminakulaon
naiba su kamugtakan
dangan interong nabágo
makasolang liwanag.
Su mga tawo, sa mga banwaan,
gayod haros na su kagab’san
napatarángad, nagtatararam
ini “kometa dara kamunduan,”
dangan, silamsik nagruluwas
sa mga payag buda harong
su mga aki, su mga gurang,
bàti an magabat na kahandalan.
Sinda nag-ulakit sa baybayon
sa pagngalas nagka-uruyon;
dangan nagkaburunyog
mga magurang, magturugang,
mag-inaragom-agom
sagkod su mga dayo
durungan pighororonan
an naheheling na kangalasan.
Lambang saro ipinaghiras
mga dai sabot, kahandalan,
nanggad ngonyan pa sana ining
makangalas na liwanag
nagluwas sa ngimot
kan bulkan sa Albay;
sa kagab’san, su mga istorya
daing paliwanag na inabotan.
Dangan sakuyang naheling
nagputok su panganoron
orog pang luminiwanagon
orog pang duminakulaon;
dangan sakuyang naheling
an makasolang silyab
patos ki maitom na anino,
signos ki maabot na maraoton.
Sakuya pang napagmas’dan
su nagbuskad na panganoron
garing may mga tampok
alahas na makantidadon;
an nakapalibot na kinang
minapatos sa hona kayamanan
orog minasilyab sa aniag
kan man-iba-ibang kolor.
An maitom na panganoron
sa palibot nakatambon
garo dakulaon na sobo
kan okol sa kadagatan,
an hablon dawani kun
mabiwod sa likod
kan maitom na panganoron
dai na masilag an gayon.
Sa palibot na kabobol’dan
nagkatiripon an panganoron,
may darang uran-uran
hatod an diit na kaayahayan
kan an makangalas na liwanag
biglang duminakulaon
orog an namatí na kahandalan
kan nasustuhan nang banwaan.
Dangan uminalintutu
sa kapanginoronan
dangan nadangog
putok na makabungog
garing mga bombang
daing kaarog sa kusug
an daga nagkubog-kubog
an mga bolod nayugyug.
Sa mahibog na panganoron
nagdalum an kaitaasan
may nagbaldang silyab
sa tahaw kan liwanag
kasunod putok na makabungog
dangan kuminurit an kalayo,
daing kaarog an dagaang
nagliwanag an kalangitan.
Halangkawon su alintutu
makaskason su pag-itaas
makaskason man su pag-ibaba
sa subsuban uminugpa
masológon su darusdus
dara an daing kaarog na danyos
sa mga makaherak na iagihan
daing sagkod an kamunduan.
Makangirhat na uson!
makatakot paghel’ngon!
nakakasusto an silyab
sa nagkakalayong panganoron
dangan nagdayuyu an banwaan
daing kaarog an kamunduan
sa daing kaarog na kara’tan
na dara sa kapalibotan.
Poon a las siete kan aga
may makatakot na ragubnub
naggigikan sa posod ni Mayon
suminunod putok na surunod
mga makusugun, haraloyon,
biyong nakakapamungog,
sagkod su mga pinakamaisog
dai napogolan nagkobog-kobog.
Padagos su pagkusug
may dalugdug buda ragubnub
sa posod kan Mayon
an isog kan bulkan
itinago sa diklom
gabos pinatos
sa abo an kapalibotan
nag-uran an alpog.
A las ocho kan aga
orog pang nagdiklom
dai na namaanan sundo an daga
sa Albay; buda, kahandalan
namatí kan banwaan,
su mga gurang dangan mga aki
dai nang maheling
mga tinampo o dalan.
A las nueve kan aga
nangitom an kaitaasan
nagdiklom an kalangitan
sundo mga kasàlogan
sa bilog na kabikolan
inarabot nalindongan;
pati an mahiwas na subsuban,
abot sa pasipikong kadagatan.
Enot nakadagka tanawon
an madâlum na panganoron
may mga nagmamaris-maris
kolor na mga maliwanagon
ugaring naghibog an dâlum
nagdara ki hadit na dakulaon,
ta ngonyan garing kurtinang
baang hibog, baang itom.
Luway naglakop
an mahibog na dâlum
pinatos an palibot;
kasabay an parakpatak
surunod-sunod,
biyong napara
an kuta ayahay
na ayup kan amihan.
Baang kahandalan
an dara kan nawarang amihan
pondo baga sa itok an kinaban;
daing mapadumanan
naisip an kataposan;
naglakop an takot
ta su kakahoyan
ngani naluyos, naalang.
Siisay saindong
daing takot, maisog,
an dai matanyog
kan mga naheheling
na pagtangis sa palibot
an mga bayong ngani
nawara’n ki awit,
an oni naging hibî.
An bakang maisog,
su karabaw na matadong,
su mga ayam na mabinatok
dai mapamugtak gabos
sa laog kan mga banwa
garing nagbabayabay
an maringis na kapadusahan
sa daing sukol na kapanganaan.
Kun igwa man maski
sadit na katiriponan
na iabot kan dâlum
an mga tawo nakakamatí
nakapanloyang pagmàte;
an makangirhat na panganoron
may kahandalan na bitbit.
An lindong kan panganoron
sa sadit na pagtiripon
may kasabay na uran
ki dugi dangan baybay
ki darakulang mga gapo
minapakalayo sa iugpaan
dangan, kasunod an abo
daing tonông an ugpa.
Makangirhat an ugpa sa daga
kan daing tonông na pag-uran
baang kahandalan an namàtean
biyong nagdaging an dayuyu
umagid gayod sa kamugtakan
daing pagkaiba sa pigsasabing
mangyayari digdi sa kinaban
sa aldaw kan kataposan.
Mga gapo, naghuhulog
hale sa kaitaasan,
nagkakarabang mina-ugpa,
lakop an nasusulu,
dangan an mga pagputok
dangan an mga ribok;
ay! an ribok nakapamungog
pâno pa madangog an dayuyu?
An banwa nakurag,
nasustuhan buda nabukag,
binàti kan namamanwaan
an labi-labing kadipisilan
su mga hapoon,
an lawas nasagom sa dusu
tinios an labing tangis
an kolog na daing kaarog.
A las diez na kan aga
an parakpatak daing pahingalo,
nagsusupay an uson na baybay
nagkakalayo, nakakadalso,
an mga namamanwaan
daing kaarog an kamunduan
sagkod su mga maisog na lalaki
namungnan daing nakahiro.
A las onse kan aga,
an gabos natûlan
nagkamurungnan,
an gabos nalingawan
su mga babaying agom
su mga lalaking agom
su mga may edad na
su mga kaakian.
A las dose kan odto, su Mayon
puminutok; dangan nagkalayo
an madiklom na palibot
nagsirilyab; suminunod,
an makusugun na linog
nayugyug an mga bolod,
dangan nag-alintutu
mahibogon, maitomon na aso.
A la una, su ribok
dangan makabongog na putok
su dalugdug dangan parakpatak,
su dayuyu kan mga tawo,
su mga arual na makagirabo
kan mga karabaw, usa
su mga ayam na nabubua
arog na gayod kaini an impierno.
Su mga linog buda kikilat,
asupreng an sungaw binino,
an makatakot na parakpatak,
mga signos na paligsok
pigbàti kan tawo an kahandalan
daing kaarog na kasustuhan,
banwa pipangroloya
sa sarabay na pig-aagihan.
Dangan puminusngak an poro
kan nakakakurab na bolod
an daga nagyugyug
su putok baa na an kusug,
sabay an makasolang silyab,
biyong nagkaararap
sindang mga nakaheling
sa langit nakatangad.
An parakpatak orog nagsilyab
nagpuputok nakakabungog,
an kalayo dangan an lava
naka-orma ki mga bolosan
dangan buminuka an poro
sa nagbabagang mga uson
kan makagirabong bulkan
maringis buda makusugun.
Dangan sakuyang naheling,
nag-urula sa ngabil
kalayong nagtutururon
nag-urugpa sa daga
kan banwang mamunduun,
baang kaskas bomolos an uson
umagid sa metal na tunaw
ibinubu sa ibabaw kan salming.
Sa pagputok kan bulkan
sabay an baang alingahot,
sa bilog na lawas puminoropot
ay, mamunduun na giromdom!
igwa ki linog na makusugun,
haloyonon, makusugunun,
su langit buda daga
garing biyo nagkahirira.
Nagyugu-yugu an palibot
nagkarululâ an kadaklan;
kan oras nanggad na ito
nayugyug sa kikamugtakan
su mga kabobol’dan,
nag-alsa an tubig sa kadagatan
nag’langkaw nagsurupaw
gayod ini na an kataposan.
Maski saen nakasampot
an makagirabong nangyayari,
su nagtuturon na kalayo
minaugpa kun saen na banwa;
daing pagkaiba sa mga arpias
mga mampak, mga makanos
signos kan kagadanon gabos.
Su mga tawo nawara’n
pigbinod sagkod pagkaaram,
dara kan labing dusu
kan pasakit na pig-aagihan,
maringis buda makuri;
gabos nakanamit,
labing mundu buda pait.
A las dos kan maagahon,
sa oras na iyan,
kan dimalas na panahon,
an makuring bulkan
garing mapahingalo
mapondo sa pag-uson;
alagad an itom na panganoron
sa paglakop daing tonóng.
Dangan, napara an ribok
arog kun may hutad na gadan;
an palibot daing hiro,
an gabos daing ribok,
dangan nataod-taod
nagliwang an kalangitan
naghatod ki bangraw
su mga tawo nahingaloan.
Enot su mga bayong
daginot nag-oroni;
dangan, maogmang
nagbaratok su mga ayam;
su mga baka buda karabaw
biyo man nag-aratungal
dangan su mga namamanwaan
nagruluwas sa pigtataraguan.
Labing tangis an namàtean
kan an palibot napagmasidan
grabeng ratak sa inagihan:
su kaawagan tambon
ki nagbabagang baybay;
su mga hayop buda tanom
nagkaturutung, su mga harong
su mga simbahan iyo man.
Naheling na dakul an gadan
na mga namamanwaan,
garing sapa an pigbolosan
kan dugo sa lawas gikan;
makangirhat na helingon!
heling man an mga tûlang
kan saindang mga kaakian,
kan mga aki buda mga gurang.
Sa Albay, Budiao,
ribo an nagadan;
iyo man sa Guinobatan,
Camalig, iba pang banwaan
ining pangyayari,
sabi kan mga gurang,
bosong kan kalangitan
sa labing kapanganaan.
TABANG SA PAGSABOT
An nagustuhan ko sa rawit-dawit na ini iyo an detalyes kan pagtuga kan bulkan kan 1814 (dai pa namundag si Fray Melendreras). Sige an iristoryahan kun anong kakurihan su dara kan pagtugang ito alagad kulang man ki mga detalyeng ipipaluwas. An Romansa Bikol minatao ki retrato buda dugang na kaaraman kun ano su nangyari.
An sakuyang tradusyon kan trabaho ni Fray Melendreras bako literal. Iningowa kong madakop su saiyang pagkasabot dangan pigsabot. Pigdamdam ko su inagihan kan suanoy na pararawit-dawit (“Homero de Ibalon”). Sagkod na posible, sinun’dan ko su pananaw niya. Dakulang orgolyong Bikolnon an “Romansa Bikol.”
(Gikan sa sakuyang librong SELEBRA (Antolohiya ki mga rawit-dawit na nadamot sa laog ki duwang dekada), Legazpi City, Elton Press, 2011, 104)
No comments:
Post a Comment