SU PAG-ADAL KAN MGA SUANOY NA BIKOLANO

Gikan sa sakuyang librong ALBAY VIEJO.

SU PAG-ADAL KAN MGA SUANOY NA BIKOLANO

Raffi Banzuela

Ano kaya an satuyang pagsabot sa taramon na “edukasyon”? Igwang panaramon sa English na “Education is training in preparation for life or some particular task.” Sa konteksto kan pagsabot na iyan, an mga suanoy na Bikolnon igwa ki edukasyon.

Siriisay su mga enot na nag–erok sa lugar na midbid ta ngonyan bilang Bikol?

An mga agta (negrito) su enot na nagtugpa sa lugar na ini sobrang 25,000  anyos na an nakalihis.

Sindang mga suanoy na agta dai ki gobyerno, daing mga leyes, dai kan pig–aapod na kaburunyugan, dai ki arte buda siyensya arog sa naaaraman ta ngonyan. Basta nagkaburuhay sana, dai ki pagkaiba sa mga usa, sa mga opon na dakulon pa kan panahon, arog man sainda.

Ugaring dara kan pangangaipo sa paghanap ki pagkakan, naka–ukod sinda kan paggibo ki garud, pana, buda akbong.

An paggibo buda paggamit kan garud, pana, siring man akbong sarong “particular task” na kaipohan pag–adalan, maukodan.

Iyan su enot na edukasyon na nakua ninda . . . gumibo ki garud, buda pana; gamiton an garud buda an pana, gumibo ki akbong.

Kan anyo 1000 Bago Mag–abot si Kristo  susug sa mga historyador, nagsampot an mga Indonesian sa rehiyon na ini. Sinda su ika–duwang dagsa. Su primero uminabot kan anyo 3000 Bago Mag–abot si Kristo, nagtugpa duman sa kanawayan kan Luzon.

Sindang mga bagong sampot sa Bikol igwang  kaburunyugan, mga “rancherias,” apod kan mga Kastila.  Igwa sinda ki mga harong na sa itaas ki mga darakulang kahoy ipigburugtak, igwa man sa daga ipigtugdok. Moog an apod kaito.

Igwa sindang mga gubing. Bako arog sa mga agta na huruba. An saindang lawas may mga tattoo. Tatao sinda mangurukulintas ki mga tinuruhog na burak kun bako man mga magayon na arikurong ki mga tagati.

Tatao sinda magmakot ki kalayo mala ta sagkod pagbâbol aram na ninda. 

Kun taratao makipagnegosyo, di taratao
magbirilang. Bako daw?

Sa buhay ninda kan lingaw nang panahon na ito, nangaipo na man kan pig–aapod ta ngonyan na disiplina. 

Kan anyo 1000 sundo 1300 Pag–abot ni Kristo, nagsampot sa lugar na ini an ikaduwang dagsa kan mga “Malay immigrants” hale sa Java, Sumatra, Borneo, buda Malay Peninsula.

Liwat, susug sa mga historyador, naka–abot sinda digdi sa paagi kan mga sakayan na kun apodon “balangay.”

Kulibat, su grupong naenot sainda, nagtugpa sa kanawayan kan  Luzon kan anyo 2000 Bago Mag–abot si Kristo sundo anyo 100 kan Mag–abot si Kristo. 
An ika–tolong grupo naka–abot sa Mindanao buda Sulu.

Pigsasabing su mga nakasampot sa Bikol taratao magsururat, mala ta may bitbit na sadiring alpabeto, silabaryo kun gagayodon, baybayin ngani su apod. Laen pa sa alpabeto o silabaryo, igwa sindang konsepto ki gobyerno; may mga leyes na pig–ootob;  may  pig–aarang na Gugurang, may kikatakutan na Aswang, may pigtotobodan na mga anito;  may arte buda siyensya, igwa ki literatura, taratao magnegosyo, may agrikultura, igwa man ki mga industriya. Igwa sinda ki mga sundang siring man mga panarag. Igwa sinda kan bagsik sa pakigiyera.


Su edukasyon ninda igwang dakulaon na pagkaiba kaysa  mga agta. An mga kaakian ninda igwa na ki ensayo poon pagka–aki sundo maging bagong–tawo (young adult). Igwa sindang pigsunod na mga gawe, hiro, birtud, buda bagsik. 

Ito su suanoy na sistema kan edukasyon kan mga antigong sampot sa lugar na ini.

Kan mag–arabot su  mga Kastila, dai man ki nagkaturuparan na mga pisikal na istrakturang eskuwelahan kun apodon ninda, dai kan arog duman sa lugar na saindang ginikanan. Alagad sa pag–adal kan mga Kastila nakakua sinda ki pruweba na igwa ki edukasyon digdi kan mga uminaging panahon. Nahiling ninda kun pâno gamiton su baybayin.

Mala ta nabilog ngani ni Fray Bernardino de Melendreras, OFM, prayleng Kastila, an istoryang “Ibalong” na ipigsaysay su mga agi–agi nara Baltog, Handyong, buda Bantong. Sa paagi kan “Ibalong” nagkaigwa ki ideya su mga Kastila kun pâno su panggobyerno kan mga panahon, kun pâno ipigpa–otob su mga leyes, kun pâno pigmidbid su mga may halangkaw na katungdan sa kaburunyugan, kun pâno ipipamugtak  su mga suruguun buda mga oripon. Naaraman man kun pâno magsurat, magbasa, magkanta, sundo mag–istorya su mga tawo sa kapanahonan na sinda pa sana su aranion.

Pruweba man gayod ini na daing inabutan na mga barbaro su mga Kastila. Inabutan ninda an sarong rasa na ogmang nagkakaburuhay sa sadiring sibilisasyon, sadiring pagsabot kun ano an buhay. Mala, taratao ngani magmina ki bulawan, taratao gumibo ki mga alahas na bulawan (Reyes, 1992, 13-20; Blair buda Robetson, passim). Bulawan baga su nakadagka kay Juan de Salcedo na magbaklay pasiring sa kaibalongan sundo na ipigpundar niya su Villa Santiago de Libon.

An mga historyador tobod na an mga suanoy na Bikolnon igwang sistema ki pagsurat. Aku ninda na maski dai ki lapis, dai ki papel,  nagsurat an suanoy na Bikolnon . . . sa mga botong, sa mga dahon, sa daga . . . gamit an kun anong puwedeng ikurit.

An iskolar na si Padre Evergisto Bazaco, O.P. sa saiyang librong History of Education in the Philippines (1953), nagtobod na dakulaon an posibilidad na igwa ki paagi sa pagturo kan mga uminaging panahon. Kun dai man an gabos na mga kaakian natuturuan, sindang namamayo  kan mga katiriponan  pigpaturuan su saindang mga aki kan mga kaipohan sa pamuhay–buhay susug sa saindang estatura sa banwa.


Naunambitan ni Padre Bazaco, na igwa ki mga  “instructors” o mga paraturo na nagmumunda sa paggamit, halimbawa, ki  mga armas o sa pagsurat kan mga pangaran. Piggibo sa laog kan harong o sa natad su pagturo.

Maski igwa ki pruweba na su mga suanoy na Bikolnon igwa ki baybayin, dai ki pruweba na lakop su paggamit kaito.

Si Padre Francisco Colin, S.J. nagsurat kan taon 1663 na: 

“(I)t is not found that these nations had anything written concerning their religion, nor political government, nor ancient history. All that has been learned concerning them is founded on oral tradition, from father to son, preserved in tales and in songs which are held in memory and repeated during their voyages to the rhythm of the oar, or in their merry–making, fiestas, funerals, or even in their tales where many are gathered together.”

An pig–aapod na “literacy” kan mga panahon dai pigsukol sa kahalabaan kan mga botong o kun pirang pidasong dahon an nasuratan. Su bagsik kan suanoy na Bikolnon pigsukol sa paagi kan kapasitud niya sa pakigiyera;  sa hiwas, talubu, buda ani kan saiyang pananom;  sa  saiyang trabaho; sa pagrokyaw kan pagka–igwa ki agom.

An mga historyador na sara Antonio de Morga (History of Philippine Islands, 1907), Padre Delgado, buda Padre Colin igwa ki obserbasyon sa katahawan kan siglo 17. Sabi ninda, an kadaklan kan mga suanoy na Bikolnon, maging lalaki o babayi, tatao magsurat gamit an baybayin. Sabi ninda, diit sana sa mga namamanwaan an dai taratao magsurat.  Sa pagsumirum kan siglo 17, su baybayin makaskas na nalingawan kan mga suanoy na Bikolnon.

Arog kaini an pagdakop ki sira; arog kaini su saindang
pagturo.

Si Padre Sebastian Totañes, OFM (1745) sa isinurat niyang Arte de la Lengua Tagala y Manual Tagalog may obserbasyon na bihira ngaya makatupar ki suanoy na Bikolnon na dai tatao magbasa kan saiyang mga isinurat. Alagad, kondenado gayod su paagi kan pagsurat kan mga suanoy na Bikolnon ta kan uminarabot su mga Kastila pirit nindang ipigpahalon su saindang taramon buda istilo sa pagsurat sa mga inabotan nindang kagrugaring kan nasyon. Pinunas sa kurikulum kan saindang pagturo an suhetong pagsurat o pagtaram ki Bikolnon.

Pirit na nag–adal su mga Bikolnon na makasurat buda makataram sa Kastila. Caramba, barbaro an dai tatao mag–Kastila! Pirit pang pina–adal ki Latin. Uminabot ini sa puntong ipig–i–ing–ing na sana an sadiring taramon.

Maski na siring kaito su nangyari, su “lengua franca” kan panahon, an taramon na gamit kan mga tawo, dai man giraray naupos. Ini na ngonyan an pig–aapod na Bikol. Kulibat, igwa akong naagihan na istorya na an mga danay na taramon na Bikolnon, gustong sabihon may pagkasuanoy, kulang sa adulterasyon, makukua sa Miraya–Bikol (sa mga banwaan kan Ligao pasiring sa Polangui) dangan sa Ciudad kan Iriga, banwaan kan Buhi buda mga pagtaraning na lugar.

Si Padre Marcos Lisboa, OFM inadalan ki soysoy an taramon na Bikol buda tinabangan niyang magtalubo sundo na magka–igwa kan pig–aapod na “metrical art” (ca. 1616).

Ngonyan, matia nindo an taratao gumamit kan Bikol buda kun igwa kamo kan birtud kan apresasyon o kun tatao kamo mag–omaw, mamamate nindo an kotok sa talinga, an tabyon kan dila, an rarom sa paghorop-horop. 

Kan su mga misyonerong Kastila naka–ukod man mag–Bikol, su edukasyon kan mga suanoy na Bikolnon gabos na naiba, tinangad ninda su mga Kastila, napa–ugos sainda.

Su sukol sa bagsik kan sarong suanoy na Bikolnon bako na sa rayó kan pagbarabad ki garud,  bako na sa ninggo kan saiyang pana, bako na sa tarom kan saiyang minasbad. Sinukol na sa bilang kan paglaog niya sa simbahan, sa bilang kan saiyang panganam, sa tadong kan pagsunod sa mga kabu’tan kan mga prayle, sa takot sa mga guwardya sibil.

Napatobod kan mga prayle siring man kan mga soldados ninda su mga suanoy na Bikolnon na an gabos sa kinaban na ini tangga ki agyan pasiring sa kamurawayan. An dai magtobod sakop ni Satanas, kaipohan isikwal kan banwaan.

Dangan nagtrayompo su mga Kastila sa pagpasunod sa mga suanoy na Bikolnon kun pâno an pagtanom ki kun ano buda kun pâno an paggabas ki dakul tanganing pirming bastante an atang kan “Indio” sa Kagurangnan, lalo na kun igwa ki misa. Bastante man sa pagkaon buda mga kaipohan an saindang mga kumbento siring man kusina dangan dakul ki balon an mga guwardya sibil kun nagbobokod sa mga remontados buda cimarones.

Bastante buda pûsog su pagkamolde sa pagtobod kan mga suanoy na Bikolnon. Nagtadum sa saindang pagkanitawo  su mga hulit manungod sa kamurawayan, kun pâno pasil buda siguradong maka–abot duman.

Sa paggamit kan taramon na Bikol, naladop kan mga Kastila su pinakaposod kan pagkatawo kan suanoy na Bikolnon.

Lambang oportunidad na makadamot ki parasunod, sa paagi kan pagngayo–ngayo kasunod an puwersa buda humá, su mga prayle  minahingowa na tolos na makapundar ki mga rancheria gamit su pig–apod na “reduccion” (Owen, 1999).

Kun igwa na ki mga rancheria, gigibo man kan  mga prayle an gabos nindang kàya tanganing ibayabay an obligasyon na kaipohan daing barî  an pagtobod sa mga togon kan Kagurangnan. Sa mga rancheria na ito  su mga prayle tolos minaturo sa mga tawo ki “arte” buda “siyensya,” dangan kun anong mga trabaho an puwedeng gibohon kan mga bagong tagasunod. Kasabay sa mga bagong adalán iyo an pagpamidbid ki mga bagong pananom na nagkakurua sa manlaen-laen na lugar na saindang naduduman. Ipigturo man an marhay na pagkakan, su tamang nutrisyon.

Sundo sa pangubing–gubing “tinuruan” kan mga prayle su mga tawo, susug sa mga gawe buda gibo kan mga Kastila dangan mga Yuropeo. Mala ta nakabastopol buda baston su mga Kastila, iyo man su mga suanoy na Bikolnon. Nakabitis ugaring! Tinuruan sinda kun pâno magpagayon kan mga pandok, magpahamot kan yukyuk, siring man magpakarhay kan saindang mga harong—maggamit ki mga muebles, magpakintab kan mga salóg, magka–igwa ki hardin sa mga natad, magkudal kan palibot. Itinanom sa saindang pagmangno na an gabos na gibo, tama buda salâ, may baldes an Kagurangnan. Ini ngapit maagi sa eskutenyo.

Kan panahon na ito, an minadusay kan saiyang buhay sa pagserbi sa mga Kastila pig–omaw, tunay daang marhay, matinobod na aki kan Kagurangnan, mapapasaiya an kamurawayan; may sungay an minasuhay—daing sagkod na tangis sa higâbo an aabotan sa ika–duwang buhay.

Kan panahon kan mga Kastila, an nasyon, bilang sarong arkipelago, pigbaranga–banga sa mga sona. An kada sona nasa pangataman kan gobyerno sibil katambay an mga grupo kan mga prayle na nasa hurisdiksyon kan mga awtoridad eklesiastikal. An sona piggibo susug sa mando na gikan sa hadi kan Espanya, susug man sa rekomendasyon kan mga prayle.

An Kabikolan napasakamot kan mga Pransiskano maski minsan nasasalbogan ki mga Agustino buda Dominikano. Kun arin man na grupo an maka-abot sa sarong lugar tolos an tugdok ninda ki ermita o simbahan siring man eskuwelahan. Marhay su istratihiya sa pagpatobod sa mga “Indio”: Tuhog sa puso kan simbahan, tumbok sa hutok kan eskuwelahan, su braso igot naman na pogol kan mga guardia sibil. Su mga bagong sakop daing mapadumanan kundi an maging matinobod-tobod. Lapnit-karabaw an iabot kan sutil. Su habo malapnitan nagiging cimaron o remontado.

Si Padre F. San Agustin,  OFM (1778)  sa saiyang “Cronica de las Apostolic Provincian de S. Gregorio de los Religiosos Descalzos de Ns. San Francisco a las I. FF,”   rinomdom an pinakaprimerong eskuwela parokyal sa Kabikolan. Ini ipigpundar duman sa Paracale buda man sa Naga. Kulibat, an Naga nagtalubu gikan sarong suanoy na balangay laen man sa Nueva Caceres na ipigpundar kan mga Kastila (Gerona, 2003, 11).


 Naging  parte an mga eskuwela parokyal na ini kan may 1,000 na mga eskuwelahan na ipigturugdok sa bilog na nasyon. Su mga Pransiskano na iyo an tinawan kan pagmangno sa kaibalongan nakatugdok ki 88 na mga eskwelahan sa Albay, apat sa Burias, 20 sa Camarines Norte, dangan 68 sa Camarines Sur.

An mga eskwelahan na ito klasipikado susug sa tangga kan pag-adal. Igwa kan “entrada,” “asenso,” buda “finishing school” na may kategoriyang ika–duwa o primero klase.

Dangan ipinamidbid kan mga Prayle su saindang
Doctrina Christiana; intero nang naiba su pag-adal
kan mga suanoy na Bikolnon.

An Albay pang–lima sa bilog na nasyon sa bilang kan mga ipigpundar na eskuwelahan. Igwa ki 120 sa Cebu, 95 sa Iloilo, 94 sa Bohol, buda 89 sa Leyte. An datos na ini gikan sa “The Philippines School Report of 1892, ‘Report of the children’s schools for both sexes, at present in these islands, classified in accordance with the order of his Excellency, the governor-general, in his decree of July 29, 1892’” (Blair buda Robertson, 46, 100-102).

Su mga prayle siring man iba pang mga kapadian bako kontentado na su mga kaakian sana an magralaog sa eskuwelahan. Minawot nindang sundo su mga may edad na mag–ereskuwela man. Kaya an ginibo iyo an pag–abre ki mga klase sa pagkabanggi. Nagpundar pa sinda kan pig–aapod na “Sunday  Schools.”

Igwa na kaito ki mga kuwarto kun saen piggibo an pagturo. Alagad kun igwa ki kaulangan, arog kun gamit su kuwarto para sa ibang okasyon, an pagturo piggibo sa harong kan pig–apod na “principal instructor,” kun bako man duman, sa laog kan simbahan. Su mga kaakian na aga an pag–eskuwela, sa simbahan su klase. Kun dai puwede sa simbahan, dalagan sinda sa harong kan “principal instructor.”
Kulibat, may obserbasyon si Feodor Jagor (The Philippines Through Foreign Eyes) na su mga eskuwelahan maation, daing sanitasyon.

Sa enot na peryodo kan pananakop kan mga Kastila, an tinawan ki duun sa pagturo iyo an apat na “R”—”Religion, Reading, Writing, Arithmetic.” Isinabay man an “Arts and Trades.”

Su mga suhetos iyo an “Christian Doctrine, Sacred History, Reading in the Proper Dialect.” An “Reading in the Proper Dialect” hinale sa kurikulum, inabandonar kan mga nagpapadalagan kan mga eskuwelahan. Pâno mabayubu su sadiring taramon kun ini dai na natutuparan sa eskuwelahan? An iba pang mga suhetos iyo an “Spanish Grammar, Spanish Composition, Arithmetic, General History, Geography of the Philippines, Geography of  Spain, History of  the Philippines, Principles of Ethics and Civics,  Music and Singing, Trades and Practical Agriculture” (para sa mga lalaki), buda “Needlework” (para sa mga babayi) (Blair buda Robertson, passim).

Bago poonan an mga klase, igwa ngona ki misa siring man pangadyi. Gawe na daing bari, aro–aldaw puwera sana sa panahon kan pagtarok buda pag–ani ta daing mga klase. An mga klase minapoon pag–ika–walo kan aga sundo ika–sampulu may saro o ika–sampulu may duwa kan odto.  Su klase sa pagkahapon, poon pag–ika–duwa. Pag–ika–apat o ika–lima  kan hapon an tapos. An klase sa pagkahapon titapos sa paagi ki sarong prusisyon dangan mga pangadyion (Bazaco).

Su mga paraturo kan panahon na ito kaipohan na mag-agi ngona sa sarong pormal na pag–adal. Kan magdugang su bilang kan mga estudyante, kinulang sa mga paraturo. Kaya su mga estudyante na ngani, sindang  nagpahiling ki kapasitud, tinogotan nang magturo. Nagkaigwa na kan pig–apod na “teacher-assistants.”

An Kura Paroko su nagserbing “head teacher” siring man superbisor kan mga eskuwelahan.

Isinurat ni Bazaco na igwa ki duwang klase ki pagturo. Enot, su pig–apod na “individual method,” an ika–duwa iyo su “monitoring method.” 

Sa “individual method,” su mga  estudyante saro–saro na pipa–agi sa mga eksamen. Kan magdakul su mga estudyante, ilinaog su “monitoring method.” Sa “monitoring method” su “assistant teacher” aro–aldaw, bâgo dangan pagtapos kan klase, minadolok sa “head teacher” tanganing aramon kun ano an mga mando o togon. Su mga “teacher–assistants” igwa man ki katungdan na mangnohon su mga pig–apod na “monitors.” Taod–taod su mga “monitors” nagi man na mga paraturo.

Su mga paraturo dai kan pig–aapod ngonyan na mga “lesson plans.” Maski mga “textbooks” dai man su mga para–adal.

Suru–semana, su mga para–adal nagkukua ki eksamen na ipigtatao kan Kura Paroko.

Su resulta kan sistemang ini sinumada ni Ferdinand Blumentritt sa sarong artikulo sa La Solidaridad kan Oktubre 1899. Sabi ni Blumentritt:

“If the general condition of the civilization of the Tagalogs, Pampangos, Bikolanos, Bisayans, Ilocanos, Cagayanons, and Zambaleños is compared to the European countries of Serbia, Romania, Bulgaria, and Greece, the Spanish–Filipino civilization of the said Indian Districts is greater and larger in extent than that of those countries.”

An lambang relihiyosong edukador kan panahon na ito, nakaka-risibi ki 500 “ducats” gikan sa Tesoreriya Peninsular buda sa Tesoreriya kan Mehiko. Alagad, an pundong ito pirming restante sa pangangaipo kan eskuwelahan. Tanganing madugangan an pundo, su mga encomienda hinaragadan ki kontribusyon. Kulibat, an ducat sarong klase ki kuwartang gibo sa bulawan (gold coin), may timbang na 3.4909 gramos na an 0.986 bulawan. Nagpoon ining gamiton sa Yuropa kan 1566 sundo na 1857.

Kan 1582, si Obispo Domingo Salazar, O.P., nagpaluwas ki togon sa mga prayle. Saiyang ipinasabot na an edukasyon dai puwedeng gabos libre.  Sabi niya, su mga magurang na may kaya, tumabang sa pagsimbag sa gastos kan pagpaadal sa mga aki. Su mga tios buda daing paagi na gastosan an pag–adal kan saindang mga aki, iyo sana an puwedeng palibrehon sa matrikula buda sa ano pa man na mga bayadan sa pagpa-eskuwela.

Kan mahale su sistemang encomienda, igwang sarong Dekrito Royal na ipinaluwas su hadi kan Espanya na nagmando sa gabos na mga munisipyo na iyo an magsimbag sa gastos kan pag–eskuwela kan mga namamanwaan. An kuwarta kukuwaon sa tesoreriya munisipal. Igwa ki mga munisipyo na nagsarabing diiton an saindang kuwarta kaya dai na puwedeng inaan pa. An problema ta bako sana nagkakapirang munisipyo an nagsabing kulang sinda sa pundo, lakop sa bilog na nasyon an balubagi na tios su mga munisipyo, daing sentimong puwedeng itagama sa pagpadalagan kan mga eskuwelahan. 

Si Gobernador–Heneral Jose Raon nagpaluwas ki sarong dekrito na boot makaresolbir sa problema. Arog kaini su gusto ni Raon: An lambang munisipyo mangapital (invest) sa mga maganansyang (profitable) negosyo buda kultibaron, taranoman an mga bakanteng lote o “public lands.” An ano man na kuwartang madamot, gamiton sa pagpa–adal kan mga kaakian.

Su simbahan nagtabang na man sa paagi kan pig–aapod na mga duhol (grants). Su mga uru–iguwahon sa banwa nagtarao ki mga donasyon. Sinabayan sinda kan mga relihiyosong kaburunyugan (foundations).

Sa edukasyon kan mga panahon tinawan ki orog makusug na duun su mga suhetong “Religion, Reading, Writing,” buda “Arithmetic.” An pagsurat sa istilong Kastila kuminiling sa mga suhetong “Religion,” siring man sa “Reading,” buda sa “Arithmetic.” 

An pinaka–importante sa gabos na mga suhetos iyo an “Religion” buda “Ethics.” Naisip kan mga Kastila na su mga suanoy na Bikolano magiging orog na matadong,  matinobod–tobod na Kristiyano  kun palbag sinda sa mga katukduan sa “Religion” buda “Ethics.” Su nangibabaw na katoyohan iyo an pagpalakop kan relihiyon kan mga Kastila; an sa irarom: su mga sakop gibohon na matadong. 

Su mga nakatapos sa elementarya nagka–igwa ki oportunidad  na makapagpadagos sa segundarya dangan maging mga paraturo, inhenyero, doktor, abogado, o kun bako man mga padi.

(An bibiografia kan artikulong ini itoon sa libro.)