MGA HEROENG ALBAYANONG NAWAR'AN KI ANINO (Panduwang parte)

2. COMMISARIO JUAN

BAKO KASÂLANAN AN MAMOOT SA 
SADIRING BANWA, COMISARIO JUAN

“Señor, last night the Moros attacked our town, 
but we defeated them and killed many of them. 
Since we could not bring all their heads here, 
inside this sack are more than 400 Moro ears 
which we tied together with a long abaca string.”

                                -Sabi ni Comisario Juan
                                  kay Don Juan Alvarez Guerra,
                                  Alcalde Mayor kan Albay, 1887

Bako kasâlan an mamoot sa sadiring banwaan
An paros na pighahangos, an dagang pigtutungtungan 
An sàlog, kadagatan buhay na kaipohan pangatamanan
Buhay an idudusay kun ining pagkamoot boot ratakan;
    Pagkamoot an ina kan katotoohan, mga piglalaoman
Namumundag sa mapinadaba, maimbong niyang daghan,
    Mahuhutad an kamurawayan sa kinabanon na paliman-liman: 
Kawara’n an maha’mpang sa matalikod baang kamunduan.
Bako kasâlan an mamoot sa sadiring banwaan!

Kutâna mamundu an istorya kan apat na gatos na talinga,
Pânohon iyan, dai ginusto ni Juan, kaipohan manindogan siya
Tumalikod man maaalang, maloyos an namomo’tan na banwa,
Labi-labi na su mga pirata hanap na su kinaabotan ninda.
     Mirisi, habo magdaplos sa buhay daing paghingowa
Nagkaburuhay sa tangis sa higos sa tanglay kan iba,
     Pagkabuhay su pagrumpag ki mga toninong na banwa.
Ugaring, garing ipinalid kan amihan ining kay Juan na istorya,
Garing iring-ingan sana kun nagiristoryahan sindang mga Kastila.

Marhay ngani ta naunambitan kan alkalde mayor kan Albay
Taon un mil ocho cientos ochenta y siete kan siya magsaysay,
Sabi ni Don Juan Alvarez Guerra igwang sarong taga Kagraray
Sa giromdom niya may nagkapirang taon na an naglabay
     Igwang nagduman sa opisina kan alkalde mayor kan Albay 
Sarong nagngangaran na Juan, duguan, may sakong baklay
     Nakigkig si Don Juan Alvarez Guerra sa taramon na bublay:
Kasubanggi dakulang puwersa an nagsalakat sa Kagraray
Dinaog mi sinda, Señor Alkalde, dakulon an nagbuwis ki buhay;

Kutâ gusto mi digdi darahon saimo ipaheling su mga payo
Alagad dai mi magibo kaya oni na sana nakalaog sa sako
Sobrang apat na gatos mga talingang tinuruhog sa torsido.
Si Juan na taga Kagraray istoryang dai maski apelyedo
     Marhay ngani si Juan Alvarez Guerra na an nagpatotoo.
Bilang omaw sa naginibo, sa ogma ni Guerra, ginibong Comisario
     Si Juan ipigranga, ipigrokyaw inapod na ahente kan gobyerno
Tinawan ki pensyon, sinûlotan kan unipormeng Sarhento. 
Naging osipon si Juan, su mga talingang pungot sa torsido.

Duman sa Sorsogon lakop an istorya kan bayong na dakulaon
Sa panaklot daing tonông su mga tawo pigpaparakaon
Dai nang magkagirinibo magtago sa mampak kun apodon,
Daing makadakop, daing makagadan su mampak makatakoton.
     Sa Barcelona, sa Casiguran, sa Prieto Diaz nanginginaon;
Mapapak, Layog, Paghaluban, Makabari, sagkod na Tagdon
      Ngonyan kabarangayan kun saen an mampak nagtogdon. 
Purisaw su mga namamanwaan dai aram an poro buda poon
Daing maginibo kundi maghingowang an mamapk bugawon.

An kusug kan tuhod, su silamsik sa pag-isip kan mga lalaking
Nagpaheling ki isog daing naginibo sa mampak napapakiling
Sa pagbari kan mga garud, an mga minasbad abot sana sa pagring
Daing bagsik kontra sa mga tuka buda kukung dai naheheling.
     Magabaton su mampak dakulaon, mga sanga bako ngani raging
An kakahoyan kun titugdunan nagkakabarari saping
     Bibayaan nagkakawaragas sa kalapkalap dai na nagtaraning.
Dangan uminabot an sarong agta may darang pana nagpasiring,
Dinuman su kuwebang sirongân kan mampak kaya dai naheheling.

Sa mata pinana kan agta su mampak tuminagaya tigbak.
Namidbid su maninggo, matibay na agta na duminaog sa mampak
Siya si Comisario Juan; ogma su banwa nagluwas ki alak.
Ini kaya su Comisario sa istorya kan apat na gatos na talinga?
     Sa historya maging istorya kan satuyang banwa
Daing ibang Comisario Juan kundi itong nakahoron ni Guerra.
     Su mampak leyenda, su apat na gatos na talinga historya;
Si Comisario Juan, apelyedo ngani dai aram, istoryang nalingawan
Gayod dai makasalingoy kidit an liog kan mga namamanwaan.


TABANG SA PAGSABOT


Saro pa sa mga pigkatakutan na depensor kan banwaan sa panahon kan mga pananalakat kan mga piratang Moro iyo si Comisario Juan. An madunong, parasurat na naging Alkalde Mayor kan Albay, si Don Juan Alvarez Guerra an nakaunambit sa istorya ni Juan kan 1887. Daing itinaong apelyedo kay Juan. An Comisario titulong itinao ni Guerra kay Juan dahil sa saiyang nagkagirinibohan.

Isinurat ni Dr. Luis Camara Dery na sabi ni Guerra si Juan taga Isla Kag-raray (From Ibalon to Sorsogon, A Historical Survey of Sorsogon Province to 1905, Quezon City: New Day Publishers, 1991: 97). Sabi ni Guerra, sarong aldaw nag-aparesir sa saiyang opisina an sarong lalaki na ramog ki dugo, igwa siyang darang sarong sako. Nakigkig su Alkalde Mayor  sa lumbay na osip saiya kan lalaki na (tradusyon sa English): “Señor, last night the Moros attacked our town, but we defeated them and killed many of them. Since we could not bring all their heads here, inside this sack are more than 400 Moro ears which we tied together with a long abaca string.”

Ginibo ni Guerra na Comisario (government agent) si Juan, tinawan ki uniporme kan Sarhento, sinabayan man ki pensyon sundo na siya buhay. Digdi namundag an leyenda kan 400 na talinga kan mga Moro.

Igwa ki sarong istorya sa Sorsogon na sagkod kan 1950’s madagingon pa, ini an manungod sa sarong mampak—dakulaonon na bayong na pigparakaraon su mga tawo sa nagkapirang mga banwa. (Luis Camara Dery, From Ibalon to Sorsogon, A Historical Survey of Sorsogon Province to 1905, Quezon City: New Day Publishers, 1991: 251-252). Duman sa Barcelona, Sorsogon, may nagkapirang mga barangay na an pangaran gikan sa eksperensya ninda sa mampak. An Mapapak itinaong ngaran ta duman daa naheling su mampak. An Tagdon naman naging siring ta duman nagtugdun su mampak. An Layog naging ngaran kan lugar ta duman nag-agi su mampak, dangan an Paghaluban lugar na boot apitan kan mampak alagad napadulag siya kan mga tawo gamit an mga latigo dangan garud. Ta dai nakababa sa Paghaluban, nakaabot sa pig-aapod ngonyan na Macabari. Inapod na Macabari dahil pagbaba kan mampak dakulon su mga sanga dangan mga kahoy na nagkabarari.

Duman sa San Pascual, Casiguran su mga namamanwaan nagtobod na sa Kuweba kan Porog igwa ki nag-eestar na mampak. Sa Binontolan, Prieto Diaz igwa man ki sarong kuweba na inapod na Pinanaan. An sabi sa istorya, an sarong agta na pig-apod Comisario Juan nagduman sa kuweba, hinanap su mampak, kan makua pinana, tigbak. Nakahangos su dakulon na mga namamanwaan sa ginibo ni Comisario Juan.

Ano daw ining Comisario Juan na guminadan sa mampak iyo an Comisario Juan an nagpungot kan 400 na mga talinga kan mga parasalakat? Interesanteng istorya na dai aram kan banwa.

[Gikan sa sakuyang libro, SELEBRA (Antolohiya ki mga rawit-dawit na nadamot sa laog ki duwang dekada), Legazpi City, Elton Press, 2011]