3. AN ISOG KAN MGA TAGATIWI
GUERRA DE HALO
The war of men continues.
-Gikan sa surat ni Juan Ronquillo
kay Antonio de Morga, Enero 4, 1598
The Philippine Islands Vol. 10, p. 68
Matia mga aki ining istorya
nindang mga matua—
ibuka an mga talinga,
pahiwason an pagsabot,
an madadangog isaboót:
I
Sa panahon kan mga Kastila may uminagi,
An kahustohan dai naisurat, kinugus kan pasiparâ;
Inogom kan dâlum, isinuksuk sa pinakasuruk kan
Piguulian nang giromdom. Sa bagsik kan paghugid
Natikwil an gilid, napalpag an alamag; may nahapros
Na daplos, may nagsungaw na bangraw:
Nabuklit an mga dahon kan lingaw na panahon—
Palan, an banwa kan Tiwi banwang daing gutom;
Bayai pa kun an saiyang ngaran ginudu sa tigbi
Masiram gulayon arog sa natong kan Ibalong;
Bayai pa kun gikan sa garing sardinas na tiqui
Sa mahiwas na dagat dai naguubas, dai nalilimas.
May ngirit an namamanwaan sa pagkaturog,
Tiwasay na masabat sa daliwawa, may kusug.
II
Mapinayabang pighahapros kan panganoron
An mga kabobol’dan; daing huntok an haranang atang
Kan mga masalinggayang okol sa pamitisan:
Digdi an langit, an daga, an dagat nagkukurugosan.
Digdi an paros dai minatugot sa alingahot
Makaopot, pumatos sa hidyaw na nakapalibot:
Nabuklit an mga dahon kan lingaw na panahon—
Palan, an banwa kan Tiwi banwang maogma;
Bayai pa kun an higabo digdi may alisngaw
An saiyang init paromdom sa mga nakakalingaw;
Bayai pa kun minsan may ragubnub sa posod
Daing bari an pagtobod kay Gugurang na parasurog.
May olok an namamanwaan sa paglakaw-lakaw,
Sa gilid kan dalan su mga tibagros nakatânaw.
III
Masuripot an Gugurang—an saiyang mga ataman
Hararom an pagkaaram sa mahiwas na kalaenan:
Sa odto may dagaang, may lipot an kamatangaan.
An birtud kan pagsabot sa kadaklan naipaabot.
Sindang itoon sa bolod, an sa baybayon may moog
An pagkatarakod kan mga posod dai napapatod:
Nabuklit an mga dahon kan lingaw na panahon—
Palan, an banwa kan Tiwi banwang maogayon;
Bayai pa kun an mga katungdan sa buhay nakakahon
Naman sa pasurunod-sùnod ogmang nagkakauruyon;
Bayai pa kun may parasugô, igwang surugoon
Basta daing nangduduhagi, daing nalilingawan.
May ngirit an lambang saro sa saindang pagkaurugos,
Naghahangos an banwa sa pûsog na pagkaburugkos.
IV
Dinila kan mga okol an sa bitis na mga gira,
Tinîmakan ki mga sandalyas buda mga bota,
Idinudû su mga takon: nagtugpa an mga Kastila.
Kinabig su bolod, an dagat ginuyod, inayup su paros
Kinugos kan lipot su nakatangod sa dagaang kan odto,
Luminayog an alingahot uminorok sa lambang moog:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
Ay, an banwa kan Tiwi banwang natubli.
Nalibong kun saen masirong, nawâra’n ki guma,
Iginirilid su mga moog, su nasa bolod ibinaraba;
Nalula sa kinang kan sable, sa pusngak kan lantaka
Nawaltak an budyak, an minasbad naibarabad.
Natûlan an namamanwaan sa pait kan pangyari,
Dai masabotan kun saen ipamugtak su sadiri.
V
Nagbandilyo kan enot na mando: Ngani maging amigo
Tolos magtao ki tributo; ngani trangkilo dai magreklamo!
Arog sa makuring parasalakat, sa tarom kan espada
Su mga tagong yaman, su mga bulawan kinurua:
An mga nakuwaan pinangakuan kan kamurawayan,
Sa daing napagâ ilinobong na garing ayam kan magadan:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
Ay, an banwa kan Tiwi nangiwang-kiwang.
Nalibong kun napasaen an kasurog na Gugurang
Sa kamurawayan daing bulawan na kaipohan;
Nalibong sa hagad na bayad katukal kan amistad,
Naparâ su gayon sa boot sabihon kan pagkauruyon.
Nangurís an mga namamanwaan sa lanit kan lapnit,
Dai na sàbot kun ñgata digdi an agi pasiring sa langit.
VI
May kabo’tan na ika-duwa: Itugdok an monasteryo,
An simbahan—tanganing dagosan kan Kagurangnan;
Palan, duman isisirong su gabos nindang bisyo,
Su mga kabuahan, su daing tonóng na karakanan:
An boot mabunyagan, an boot makasal, an ilolobong
Magtao kan hagad na bayad ta dai papalaogon:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
Ay, an banwa kan Tiwi anino sa diklom.
Nalibong kun saen nagkaiba an samba sa simba,
Si Gugurang maski sa makaragumoy nakukua;
Nalibong kun pâno an Kagurangnan nagadan kan tawo,
Ñgata kaipohan isabay sa kadimalasan na gibo ni Pilato?
Nangurís an mga namamanwaan ta daing masabotan,
Dai na aram kun ñgata an anito bako kagurangnan.
VII
Narumpag an tiwasay na pagkasararó, an ngirit napaknit,
Sa daghan nag-alimbukay an nagkakarabang tangis;
Daog pang mga bato-balani sindang naghahading dayo,
Daing tanglay an bakay kan mga maringis na Moro:
Sa maogmang kap’tol na paraiso naglakop an higabo.
An pigdakulaan na minasbad ngonyan idaw na orgolyo:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
Ay, an banwa kan Tiwi inungkang sa kale.
Nalibong kun ano an maginibo kan gugum na kamao,
Siisay an susurugon, arin an nanggad papaorogon;
Nalibong kun pâno an pagkanitawo pangibabawon,
Digdi sa daing antos na kadimalasan na goyod kan dayo.
Nangurís an mga namamanwaan ta daing magaod,
Dai na aram: mahalat sana sa moog o matukad sa bolod?
VIII
Totoo su mga Kastila nagtugdok ki mga balwarte,
Totoo igwa man ki mga lantaka, mga kanyon pa;
Ugaring su mga Indyong daing ngipon an saná
Su kàya tarakaon, tarakmaon, sampilongon.
Sa balwarte daing soldados, su kanyon daing pulbura.
Sa gererong Indio iwinalat an saiyang mga kamao saná:
Naraging an mga dahon kan maimbong na panahon—
Ay, an banwa kan Tiwi iwinalat sa dalugdug.
Nalibong kun ano an maginibo sa mga piratang
Bulawan ninda an toyo, sinda gibohon na oripon;
Nalibong kun pâno hampangon an pusngak kan lantaka,
Kun ano an isasarag sa ringis kan bagong tais na kris.
Nangurís an mga namamanwaan habo maging esklabo,
Daing naginibo ta binawian ki sundang ginamit an hâlo.
IX
Sa salakat kan mga Moro daing makasagwi,
Su mga Kastila mga aninong sa diklom nakapaipli;
Anong maginibohan kan mga Indiong giguluguluhan
Arog kaining binarawi an saindang mga sundang.
Sa lambang moog sa mga gilid may hâlong tindog
Sararo sa kamâwotan, hâlo an magiging kasurog:
An poro kan bolod kinugos kan panganoron—
Hah! an banwa kan Tiwi may bagsik kan bolod.
Pogol an mga panggalpong, sa mga payo an ludog
Kalamias an sa tigbas panarag, tarom kontra kusug;
Pogol kan pagkamoot, kukugoson an panganoron:
Ining hâlo ginibong hagyan pasakat sa mga bitoon.
Dusay kan mga namamanwaan an saindang kalbaryo,
Bayai pa, sindang mga oripon kasuarin nagkaorgolyo?
X
Sa naikurit na historya pasipará ining nangyari
Marhay ngani dai nalingaw si Francisco Mallari.
“Guerra de halo,” bayabay kan mga taga-Tiwi;
Makuring kadimalasan, suriyaw kan kadaklan.
Oto, patagoy-tagoy an ama kan kadimalasan,
Oni, dayuyu an naput’lan ki takyag sa kampilan:
An banog naghadok sa daghan kan lawod—
Hah! an banwa kan Tiwi may birtud kan lawod.
Kun ano an bòot kan onás iyo an misteryo kan taob;
An kusug kan okol dai nasusukol sa làba kan pangpang.
Sa diklom kan laog minatago an lipot kan tubig sa daod;
An kusug kan hâlo dai nakukua sa luhu kan lubang.
May dusû sa puso—bayai pa, nakua an pagkatawo;
An maugpang uran dai makaparâ kan ngirit sa anino.
TABANG SA PAGSABOT
An “Guerra de Halo” sarong liningawan na historikong pangyayari sa banwa kan Tiwi, Albay sa panahon kan mga Kastila buda daing tonóng na sakyada kan mga Moro. May mga istorya manungod sa giyerang ini sa mga librong Philippines: A History of the Bikol Region ni Jaime T. Malan-yaon (Naga City: AMS Press, 1992), Ibalon Under Storm and Siege, Essays on Bicol History 1565–1860 ni Francisco Mallari, S.J. (Xavier University, Cagayan de Oro City, 1990). An Viajes por Filipinas: De Manila á Albay ni Juan Alvarez Guerra (Madrid: Imprenta de Fortanet, 1887) igwa man ki mga detalye manungod sa banwa kan Tiwi. Marhay man kun mabasa an “Report of Conditions in the Philippines” ni Antonio de Morga (The Philippine Islands Vol. 10; 75) tanganing masabotan su kamugtakan sa panahon na ito.
(Gikan sa pigbibilog kong libro ki mga rawit-dawit, DIOS MAKINA)
No comments:
Post a Comment